Kıraatlerin Tevâtürü Bağlamında Tenkîd Meselesi

Yıl 2014, Sayı: 2, 41 - 70, 31.12.2014

Osman Bayraktutan

Öz

Kırâat ilminin ortaya çıktığı ilk dönemlerdeki fonksiyonu ile hicri dördüncü asrı izleyen çağlardaki etkisi ve değerlendirilişi farklılık arzetmektedir. Kırâatlar ilk zamanlarda yorumlanırken, kelimeler, metin içindeki irtibatları açısından tahlile tabi tutuluyor, gramer, tefsir, belâgat değerlendirmelerinde rolleri ortaya konuluyordu. Bunun klasik tefsirlerde, ilk dönem kıraat, meâni’l-Kur’an, ihticâc ve nahiv alanında yazılmış eserlerde yüzlerce örneğini görmek mümkündür. Kadîm müfessir ve dilcilerin, kırâatları enine boyuna irdeledikleri, farklı kırâatları nakilde rivâyetle yetinmedikleri, gerektiğinde rivâyetleri eleştirdikleri, mantıki açıklamalarla tercih gerekçeleri ortaya koyduklarını görmektedir. Mevcut kıraat/rivayet farklılıklarından bazıları ictihadî, bazıları gramatik ve filolojik bazıları yöresel farklılıklardır. Yedi imama isnat edilen bu farklı seslendirmelerden bazıları, imanlarından asla kuşku duyulamayacak zatlar tarafından şiddetle eleştirilmiştir. Farklılık, terimsel anlamda tevatüre dayansa hangi mü’min böyle bir eleştiriye cüret edebilir?

Anahtar Kelimeler

Kur’an, kırâat, tevâtür, mütevâtir, tenkîd

Kaynakça

• Abdulâl Sâlim Mukrim, el-Kırââtu’l-Kur’âniyye ve Eseruhâ fi’d-Dirâseti’n-Nahviyye, Müessesetü’r-Risâle, yy., 1996.
• Abdülazîz el-Buhârî, Alauddin Abdülaziz b. Ahmed. b. Muhammed, Keşfü’l-Esrâr ala Usûli’l-Pezdevî, İstanbul 1307.
• Ahfeş, Sa’id b. Mes’ade, Me’âni’l-Kur’ân, (Thk. Abdülemir Muhammed Emin), Beyrut 1985.
• Akpınar, Musa, Kırâatların Tevâtürü Meselesi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1993.
• Albayrak, Halis, Taberî’nin Kırâatleri Değerlendirme ve Tercih Yöntemi, Ankara ÜİFD, c. XLII, Ankara 2001, (s. 97-130).
• Âlûsî, Ebu’l-Fadl Şİhâbüddîn, Rûhu’l-Me’ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb’ul-Mesânî, Dârü’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut 1985.
• Âsım Efendi, Kâmûs Tercemesi, İstanbul 1304.
• Aslan, Mehmet Selim, İslâm Hukuk Metodolojisinde Delillerin Teâruzu ve Tercîh Kaideleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2006.
• Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul 1987.
• Bakillânî, Kâdî Ebu Bekir Muhammed b. Tayyib, et-Temhîdu’l-Evâil fî Telhisi’d-Delâil, (Thk. İmâduddin Ahmed Haydar), Müessesetu’l-Kutubi’s-Sikafiyye, Beyrut 1987.
• Bennâ, Ahmed Abdurrahman, el-Fethu’r-Rabbânî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut tsz.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, Kitâbu’l-Hucce fî Tespîtin-Nübüvve (Resâilu’l-Câhız içinde), (I-IV), (Thk. Abdusselâm M. Hârun), el-Mektebetu’l-Hancî, Mısır 1399.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, Risâleu’l-Ma’âş ve’l-Ma’âd, Resâilu’l-Câhız, (Resâilu’l-Câhız içinde), (I-IV), (Thk. Abdusselâm M. Hârun), el-Mektebetu’l-Hancî, Mısır 1399.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd el-Farabî, es-Sıhah Tâcü’l-Lüğa ve Sihâhu’l-Arabiyye, (Thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr), Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Mısır 1379.
• Çetin, Abdurrahman, Kur’an Kırâatine Yönelik Oryantalist Yaklaşımlar, Marife, c. 2, Sayı: 3, Konya 2002.
• Dağ, Mehmet, Geleneksel Kırâat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım, İsam Yayınları, İstanbul 2011.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid, el-Muhkem fî Nakdi’l-Mesâhif, (Thk. İzzet Hasan), Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1997.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah Ömer b. Îsâ, Takvîmu’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh, (Thk: Halil Muhyiddin el-Hüseyn), Beyrut 2001.
• Demir, Serkan, Hanefî Mezhebi Fıkıh Usûlü’nde Sünnet Anlayışı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed, el-İthâfu Fudalâi’l-Beşer bi’l-Kırââti’l-Erba’ate Aşer, (Thk. Şa’bân Muhammed İsmâil), Âlemü’l-kütüb, Beyrut 1987.
• Durmuş, İsmail, “Arap Dili ve Lehçeleri Açısından Kırâatler”, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları: Kırâat İlmi ve Problemleri, Sayı: 4, 2002.
• Ebû Hilal el-Askerî, Evâil, (Thk. Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1975.
• Ebû’l-Velîd Süleyman b. Halef el-Bâcî, Kitabu’l-Hudûd Fî’l-Usûl, (Thk. Nezih Hâmmad), Müessesetü’z-Za’bî, Beyrut 1973.
• Er, Rahmi, “Tenkit” Maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansikopedisi, TDV Yayınları, Ankara 2011.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî, Kitâbu Me’âni’l-Kırâât, (Thk. Mustafa Derviş İd-Avd b. Hamd Kavezî), Dârü’l-Maârif, y.y. 1991.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed, Tezhîbu’l-Luğa, (Thk. Ya’kub Abdü’n-nebî), 1964.
• Fârisî, Ebû Ali el-Hasan b. Abdülgaffâr, el-Hücce li’l-Kurrâi’s-Seb’a, (Thk. Bedrettin Kahveci-Beşir Cüveycâtî), Dârü’l-Me’mûn li’t-türâs, Beyrut 1984.
• Fâyîd, Abdülvehhâb Abdülvehhâb, Menhecü İbn Atıyye fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm, Menşûrâtü kütübi’l-Arabiyye, Beyrut 1973.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Meâni’l-Kur’ân I-III, (Thk. Ahmet Yusuf Necâtî-Muhammed Ali en-Neccâr), Dâru’s-Surûr, Kahire 1955.
• Hansu, Hüseyin, Mutezile ve Hadis, 2. bsk., Otto Yayınları, Ankara 2012.
• Hansu, Hüseyin, Mütevâtir Haber, Bilge Adamlar Yayınları, Van 2008.
• Harman, Vezir, Ebû Mansûr Abdulkâhir El-Bağdâdî’nin Bilgi Teorisi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2006.
• Hizmetli, Sabri, Kitâbu’l-Osmâniyye’ye Göre Câhız’ın İmâmet Anlayışı, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. 26, Sayı 1, Ankara 1984.
• İbn Atıyye, Abdülhak b. Ebûbekir b. Abdulmelik, el-Muharrerü’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, (Thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed), Darü’l-kütübil-ilmiyye, Beyrut 2001.
• İbn Cezerî, Muhammed b. Muhammed, en-Neşr fi’l Kırâati’l-Aşr I-II, (Thk.Ali Muahmmed Dabbağ), Dârü’l Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut tsz.
• İbn Ebû Meryem, Nasr b. Ali b. Muhammed b. Ebû Abdullah, el-Mûdah fî Vucûhi’l-Kırâât ve İLelihâ, (Thk. Ömer Hamdan el-Kübeysî), Mekke 1993.
• İbn Hacer Askalânî, Hadis Istılahları Hakkında Nuhbetu’l Fiker Şerhi (Çev. Talat Koçyiğit), Ankara 1971.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrem, Lisânü’l-Arab,( I-VX), Beyrut 1374.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsa, Kitâbu’s-Seb’a fi’l-Kırâat, (Thk. Şevki Dayf), Daru’l-Meârif, Kahire 1400.
• Kâdî, Abdulcebbar b. Ahmed el-Hemedânî, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile, (Nşr. Fuâd Seyyid), 2.bs., Daru’t-Tunusiye, Tunus 1986.
• Kahraman, Ferruh, Ulûmu’l-Kur’ân Özelinde Tefsîrde İhtilâflar, Rağbet Yayınları, İstanbul 2011.
• Kasımî, Ceâleddin, Tefsir İlminin Temel Meseleleri, (Trc. Sezai Özel), İstanbul 1990.
• Kevâşî, Ahmed b. Yusuf, Tebsıratü’l-Mütezekkir ve Tezkiretü’l-Mütebassır, Süleymaniye Kütüphanesi, Harput, nr. 155, vr. 122.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân I-XX, Beyrut 1988.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr, Kitâbü’t-Tevhîd, (Neşr. Fethullah Huleyf), İstanbul 1979.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Kitâbü’l-Keşf ‘an Vücûhi’l-Kırâat ve ‘İleliha ve Hiceciha, (Thk. Muhyiddîn Ramazan), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1988.
• Müberred, Muhammed b. Yezîd, el-Kâmil fi’l-Lüğa, (Nşr. Zeki Mübârek-Seyyid Keylânî), Kahire 1936.
• Nehhâs, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed, İ’râbu‟l-Kurân, (Thk. Züheyr Ğazi Zahid), Beyrut 1988.
• Nesefî, Ebû’l-Mu’în Meymun b. Muhammed, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl I-XIV, İstanbul 1993.
• Okçu, Abdulmecit, Kırâat Açısından Taberî ve Tefsiri, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum 2000.
• Özcan, Hanifi, Mâturîdî deBilgi Problemi, İFAV Yayınları, İstanbul 1998.
• Özdoğan, M. Akif, Klasik Arap Edebiyatında Edebî Tenkit ve İbn Râşik el-Kayravânî’nin Edebî Tenkitteki Yeri, (Basılmamış Doktora Tezi), Samsun 2000.
• Râğıb, el-İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l Kur’ân, (Thk. Muhammed Halîl Aytânî) Dâru’l-Ma’rife, Beyrût 2001.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. Huseyn, el-Mahsûl fî İlmi Usûli’l-Fıkh, (Thk. T. Cabir Feyyad Ulvani), Risale Yayınları, Beyrut 1992.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. Huseyn, Mefâtihu’l-Ğayb, 1.bsk., (I-XXIII), Matbaatü’l-Behiyyeti’l-Mısriyye, Kahire tsz.
• Rufeyde, İbrâhim Abdullah, en-Nahv ve Kütübü’t-Tefsîr, Dârü’l-Cemâhiriyye, Bingazi 1990.
• Saklan, Bilal, Mütevâtir Hadisler ve Meseleleri, İstanbul 1986.
• Sarıtepe, Erdoğan, Takvîmü’l-Edille Temelinde Debûsî’nin Delil Anlayışı, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2007.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman, el-Kitâb, Bulak 1316.
• Subhî es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, (Trc. Yaşar Kandemir), Ankara 1986.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîri’l-Me’sûr I-VI, Dârü’l-fikr, Beyrut 1993.
• Suyûtî, el-Vesâil ilâ Musâmereti’l-Evâil,(Nşr. Esed Teles), Bağdâd 1950.
• Şafiî, Muhammed b. İdrîs, er-Risâle, (Şerh ve Thk. Abdurrahman Umayrâ), Âlemü’l-kütüb, Beyrut 1989.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali, Fethu’l-Kadîr, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut tsz.
• Şirâzî, Ebu İshak İbrahim, Şerhu’l-Luma’, (Thk. Abdulmecid Turki), Daru Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1988.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’an, Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1992.
• Tabersî, Ebû Ali Fazl B. Hasan, Mecmâ‘u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân I-VI, Dârü’l-Mâ‘rife, Beyrut 1986.
• Taftazânî, Sa’duddin, Risâletu’l-Hudud, Mecelletu Avâu’ş-Şeria, Riyad XV 1404.
• Tahanevî, Zafer Ahmet, Yeni Usûl-i Hadis, (Trc. İbrahim Canan), İzmir 1982.
• Talu, Sümeyra, Hadislerin Akaiddeki Yeri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 2006.
• Tekineş, Ayhan, Bilgi Kaynağı Olarak Hadis, İzmir 2005.
• Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara 1992.
• Ukberî, et-Tibyân fî İ‘râbi’l-Kur’ân, s. 38; Talal Hassânî, Metâinü’l-Lügaviyyîn ve’n-Nahviyyîn fi’l-Kırââti’s-Seb’a, Suudi Arabistan trz.
• Uşeybî, Beşîre Ali el-Ferec, Eserü’l-Ma’ne’n-Nahvî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm Bi’r-Rey, Bingazi 1999.
• Ünal, Mehmet, “Bir Kırâat Terimi Olarak “Hüccet”in Kavramsal Alanı ve Tarihsel Gelişimi”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, c. 17, Sayı: 1, 2004, (s. 69-83).
• Ünal, Mehmet, Kur’an’ın Anlaşılmasında Kırâat Farklılıklarının Rolü, Fecr Yayınları, Ankara 2005.
• Yıldırım, Zeki, Kur’an Aydınlığında Bilgi Kavramı, 1. bs., Avrasya Yayınları, Ankara 2008.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, (I-XXXX), Mısır 1306.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. es-Serrî, Me’âni’l-Kur’ân ve İ’râbuh, (Nşr. Abdülcelil Abduh Şelebî), Beyrut 1988.
• Zemahşeri, Ebû’l-Kâsım Mahmud b. Ömer, Esâsü’l-Belâğa, Daru’s-Sadr, Beyrut 1979.
• Zemahşeri, el-Keşşâf an Hakâkiki Ğavâmidi’t-Tenzîl ve Uyûni’l fî Vucûhi’t-Te’vîl, Dâru İhya’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut 1997.
• Zerkeşî, Muhammed b. Bahadır, el-Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh, (Thk. Muhammed Muhammed Temir), Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2000.