Publication of Sulaymān al-Shawkī al-Toḳadī’s Treatise Named Risāla fī qirāʾah al-ḍād and Its Analysis in Terms of Qirāʾah and Fiqh Science

Year 2025, Volume: 13 Issue: 1, 1 - 30, 30.06.2025

Yunus Yalçın

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1617264

Abstract

The Manuscripts Library contains the works of many valuable authors who have not yet come to light. The discovery of these works is important in terms of bringing the authors and their views in their works to light. This study is one of the works in the Manuscripts Library, which is the works of al-Ḥāji Sulaymān al-Shawkī al-Toḳadī (after 1138/1726), who lived during the Ottoman period. Sulaymān al-Shawkī has two works. One of these two works is the work titled Risāla fī aḥvāl al-ḳıyāme, which is understood to be a treatise on jurisprudence about death; the other is the treatise titled Risāla fī qirāʾah al-ḍād, which explains the reading of the letter ḍād/ض from the perspective of the science of recitation-fiqh. Sulaymān al-Shawkī, whose both works include jurisprudential issues, has a treatise on the reading and tajweed science, the only evidence showing that he is competent in this science. This article is about the publication of this treatise by Sulaymān al-Shawkī on reading and jurisprudence and its analysis in terms of the science of reading and jurisprudence. In this study, the sentence analysis of the text of the treatise was made and the information given was analyzed both in terms of the science of qirāʾah and science of fiqh. In the treatise that is the subject of the study, the author explained with evidence that the reading of the letter z was a phonetic z group sound and that it was distant from the d group sound in terms of origin and characteristics. However, he did not say that it would be read like any of the other z vowels, despite being a z group. The author, taking into account those who say that the prayer will be invalidated if the letters are read incorrectly phonetically and the meaning is distorted, agreed that this situation occurs with the letter ḍād. However, considering that many people, including Arabs, have difficulty in pronouncing this letter, it is necessary and he emphasized that it would be permissible if it was read like the letter ẓa/ظ, which is close in origin or adjective.

Keywords

Qirā’ah , Fiqh , Sulaymān al-Shawkī al-Toḳadī , Letter Ḍāḍ , Corruption of Ṣalâh.

Süleymân eş-Şevkî et-Tokâdî’nin Risâle fî kırâati’d-dâd İsimli Risâlesinin Neşri, Kıraat ve Fıkıh İlmi Açısından Tahlili

Abstract

Yazma Eserler Kütüphanesi, birçok değerli müellifin gün yüzüne çıkmamış eserini barındırmaktadır. Bu eserlerin ortaya çıkarılması, müelliflerin ve eserlerindeki görüşlerinin bilinmesine vesile olması bakımından önemlidir. Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bulunan bu eserlerden ikisi de Osmanlı döneminde yaşamış olan Hacı Süleymân b. Muhammed eş-Şevkî et-Tokâdî’ye (öl. 1138/1726 yılından sonra) aittir. Eserlerden biri, ölüm hakkında fıkhî bir risâle olduğu anlaşılan Risâle fî ahvâli’l-kıyâme; diğeri ise zâd/ض harfinin okunuşunu kıraat ilmi yönünden açıklayıp akabinde fıkhî sonuçlarını izah ettiği Risâle fî kırâati’d-dâd isimli risâlesidir. Her iki eserinde fıkhî görüşlere yer vermekle beraber, bunlardan Süleymân eş-Şevkî’nin kıraat-tecvîd ilminde zâd/ض harfinin okunuşu ile ilgili eseri ise kendisinin bu ilimde yetkinliğini gösteren tek delil olması bakımından ayrı bir önem taşımaktadır. Bu makale, Süleymân eş-Şevkî’nin kıraat-fıkıh ile ilgili bu risâlesinin neşri, kıraat ve fıkıh ilmi açısından tahlili hakkındadır. Çalışmada risâlenin metninin cümle tahlili yapılmış ve verilen bilgiler hem kıraat hem de fıkıh ilmi açısından incelenmiştir. Çalışmanın konusu olan bu risâlede müellif, zâd/ض harfinin okunuşunun fonetik açıdan z grubu bir ses olduğunu, d grubu sese mahreç ve sıfatları yönünden uzak bulunduğunu delilleri ile açıklamıştır. Ancak z grubu olmasına rağmen diğer z ünsüzlerinden herhangi biri gibi okunacağını da söylememiştir. Harflerin, fonetik yönden yanlış okunmasıyla mananın bozulması durumunda namazın bozulacağını söyleyenleri dikkate alarak, zâd/ض harfinde de bu durumun oluştuğu görüşünü kabul etse de Araplar dâhil birçok kimsenin bu harfin telaffuzunda zorlanmasından dolayı zaruret oluştuğuna dikkat çekmiş, mahreç veya sıfat yönünden ona yakın olan zâ/ظ harfi gibi okunmasının istihsânen caiz olacağını vurgulamıştır.

Keywords

Kıraat , Fıkıh , Hacı Süleymân eş-Şevkî et-Tokâdî , Dâd Harfi , Namazın Fesadı.

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mirkâtu’l-mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut; Lübnan: Dâru’l-Fikr, 2002.
• Arpa, Recep. “Tibyân Tefsiri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/127-128. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bayoğlu, Ömer. Osmanlı’da Dört Risâle Bağlamında Dâd Harfine Dair Tartışmalar. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019. https://openaccess.izu.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12436/637?show=full
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdülganî ed-Dimyâtî Şihâbüddin. İthâfu fudalâi’l-beşer fî’l-kırââti’l-erba‘a aşer. thk. Enes Mihre. Beyrut: y.y., 2006.
• Bezzâzî, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Şihâb b. Yûsuf el-Kerderî el-Burkînî. el-Fetâva’l-Bezzâziyye. 2 Cilt. Bayrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Ca‘berî, Buhânüddin. el-İrsâd fî Şerhi’l-Mirsâd el-fârik beyne’z-zâ’ ve’z-zâd. Dımeşk: Dâru’l-Gavsânî, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. Câmiʿu’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb‘. b.y.: Câmiʿatü’ş-Şârika, 2007.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. el-Fark beyne’z-zâd ve’z-zâ’ fî Kitâbi’llâh ve fi’l-meşhûr mine’l-kelâm. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Dımaşk: y.y., 2007.
• Ebû Bekr el-Mevsilî, Takiyyuddîn Ebû Bekr Abdillâh b. Alî b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Fark beyne’z-zâd ve’z-zâ’. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Dımaşk: y.y., 2003.
• Ebû Bekr İbnü’s-Sâbûnî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed es-Sadefî el-İşbîlî. Ma‘rifetü’l-furûk beyne’z-zâd ve’z-zâ’. b.y.: y.y., ts.
• Ebû Muhammed el-Begavî, el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed b. el-Ferrâ. Mesâbîhu’s-sünne. thk. Yûsuf Abdurrahmân el-Marʿaşî vd. 4 Cilt. Beyrut: y.y., 1987.
• Ebû Muhammed el-Begavî, Hüseyn b. Mesʿûd b. Muhammed b. el-Ferrâ. Şerhu’s-sünne. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Züheyr eş-Şâvîş. 15 Cilt. Dımaşk; Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ulûmin tete‘alleku bi’l-Kitâbi’l-Azîz. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Ebü’l-Hasen es-Safâkusî, Alî b. Muhammed b. Sâlim en-Nûrî. Tenbîhu’l-gâfilîn ve İrşâdu’l-câhilîn. thk. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer. b.y.: y.y., ts.
• Emir Pâdişah, Muhammed Emin. Teysîru’t-Tahrîr şerhu Kitâbi’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh beyne ıstılâheyi’l-Hanefiyye ve’ş-Şâfiiyye. 4 Cilt. Mekke, ts.
• Enderpetî, Ferîdüddin Âlim b. Alâʾ ed-Dihlevî el-Hindî. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye. 20 Cilt. Hindistan: Mektebetü Zekeriyya Bedâyûbend, 2010.
• Ezherî, Hâlid b. Abdullah b. Ebî Bekir el-Cercâvî. el-Havâşi’l-ezheriyye fî halli elfâzı’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye. İstanbul: Âsitâne, ts.
• Fârisî, Ebû Alî Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘a. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, ts.
• Günel, Fuat. “Cürcânî, Ebü’l-Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/132-133. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hacı Halîfe, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî-Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hafeyân, Ahmed Mahmud Abdüssemî‘. el-Vâfî fî keyfiyyeti tertîli’l-Kur’ân’il-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Işık, Ayhan. “Şeyhülislam Sadullah Sadi Çelebi’nin Hayatı ve Kızılbaşlarla İlgili Fetvası”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 13/2 (2024), 815-838. https://doi.org/10.15869/itobiad.1462594
• İbn Cezerî, Şemseddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-aşr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Cezerî, Şemsüddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Müncidü’l-mukri’în ve mürşidü’t-tâlibîn. Kâhire: el-Âfâku’l-Arabiyye, 2010.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîn-i vücûh-i şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâhi anhâ. 2 Cilt. Dâr-ı Sezgîn, 1986.
• İbn Hâleveyh, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ahmed b. Nasr. İ‘râbü’l-kırââti’s-seb‘ ve ilelühê. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbn Mâlik, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh b. Mâlik et-Tâî el-Cîyânî Cemâleddîn. el-İ‘timâd fî nezâîri’z-zâ’ ve’z-zâd. b.y.: y.y., ts.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâlüddîn b. Manzûr er-Ruveyfi‘î. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Mâze, Ebü’l-Meâlî Mahmûd b. Ahmed b. Abdulaziz b. Ömer b. Mâze el-Hanefî. el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. Abbâs. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. 1 Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Neccar, Muhammed b. Ahmed b. Abdülaziz b. Ali el-Fütûhî el-Hanbelî. Muhtasaru’t-Tahrir şerhu’l-Kevkebi’l-münir. 4 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1993.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. 2 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. et-Temhîd fî ilmi’t-tecvîd. thk. Ali Hüseyn el-Bevvâb. Riyad: y.y., 1985.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Manzûmetu’l-Mukaddime fîmâ yecibu ale’l-kârî en ya‘lemeh. b.y.: y.y., 2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. Beyrut: y.y., 2000.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Muhammed Temîm ez-Zağbî. Cidde: y.y., 1994.
• Kâdîhân, Fahreddin Ebü’l-Mehâsin Hasan b. Mansûr el-Üzcendî el-Fergânî. Fetâvâ Kâdîhân. 3 Cilt. Bayrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kârî, Molla Ali b. Sultan Muhammed. el-Minehu’l-fikriyye Şerhu’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye ve bi hâmişihî Şerh-i Şeyhi’l-İslâm Ebî Yahyâ Zekeriyyâ el-Ensârî. Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1948.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib. er-Riâye li tecvîdi’l-kırâe ve tahkîki lafzi’t-tilâve. Cîze: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Kaysî, Mekkî b. Ebî Tâlib. el-İbâne an meâni’l-kırâât. Mısır: Dâru Nehda, ts.
• Koca, Ferhat. “el-Fetâva’t-Tatarhâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/446-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay el-Hindî. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: Matbaatü’s-Seâde, 1906.
• Mağnîsî, Ebü’l-Münteha Ahmed b. Muhammed. Terceme-i Cezerî li Mağnîsî. İstanbul: Âsitâne, ts.
• Mağnîsî, Şeyh Mahmud. es-Seyfü’l-meslûl fî tashîhi’z-zâd ve’d-dâ’ ve’r-râ’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Nasr, Atıyye Kâbil. Gâyetül-mürîd fî ilmi’t-tecvîd. Kâhire, 7. Basım, 1991.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb el-Horâsânî. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Hasen Abdulmünʿim. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Özel, Ahmet. “Bezzâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Safâkusî, Ali b. Muhammed b. Salim. Gaysü’n-nefʿ fi’l-kırââti’s-seb‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Sübkî, Tâceddin Abdülvehhâb b. Alî. Men‘u’l-mevâniʿ an Cem‘i’l-cevâmi‘ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1999.
• Şener, Mehmet. “Ebû Mutî‘ el-Belhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/194-195. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Şeyhülislam Sadî Çelebi, Sadullah b. Îsâ b. Emirhan el-Kastamonî er-Rûmî. Hâşiye alâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl (el-Fevâidü’l-behiyye). El Yazması. Nuruosmaniye: Nuruosmaniye Kütüphanesi, 00205, 459.
• Tâcüddîn es-Sübkî, Abdulvehhâb b. Takıyyüddîn. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tenâhî - Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hicr, 2. Basım, 1992.
• Tîbî, Ebû Muhammed Hüseyn b. Abdullâh. Şerhu’t-Tîbî alâ Mişkâti’l-mesâbîh. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 13 Cilt. b.y.: y.y., 1997.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir-Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Tokâdî, Süleymân b. Muhammed eş-Şevkî. Risâle fî ahvâli’l-kıyâme. Milli Kütüphane, 55 Vez 856/3, 88a-113a.
• Tokâdî, Süleymân b. Muhammed eş-Şevkî. Risâle fî kırâati’d-dâd. Amasya Beyazıt Kütüphanesi, 1802/01, 2a-3a.
• Üzüm, İlyas. “Saffâr, Ebû İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/462-463. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Yalçın, Yunus. “Fıkıh-Kıraat İlmi Bağlamında Teklîfî Hükümlerden ‘Vâcip’ Kavramının Analizi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/25 (30 Haziran 2024), 247-282. https://doi.org/10.51553/bozifder.1446045
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnâvut. 25 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1985.