Qiyās Ma‘a al-Fāriq in Arabic Language

Year 2024, Volume: 12 Issue: 2, 432 - 449, 31.12.2024

Abdulkadir Kişmir

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1522848

Abstract

al-Qiyās (analogy), which is defined in the uṣūl al-naḥw as the attribution of the untransmitted to the transmitted due to the common cause in the language, has been considered an indispensable method by both mutaḳaddim and muta’aḫḫir scholars of naḥw. However, although al-qiyās is one of the most essential methods in determining linguistic rules, it has been criticized from various aspects. For the first time, al-Kamāluddīn al-Anbārī dealt with and analyzed the criticisms of al-qiyās under a separate title in his work al-Iġrāb fī jad al-i‘rāb. However, these concepts, which are mainly thought to have been prepared by making use of the uṣūl al-fiqh, do not include the expression qiyās ma‘a al-fāriq, which means a comparison between two different events and is considered as one of the criticisms of qiyās in the fiqh literature. This article aims to explain with examples that the concept of qiyās ma‘a al-fāriq, which is analyzed chiefly under the title of “Ḳavādiḥu al-‘ille” in fiqh works, also has a counterpart in syntax. This article has been prepared using a literature review and analysis method. The study found that the expression qiyās ma‘a al-fāriq was first used by Sabbān among the sources in Arabic grammar. Additionally, by examining the examples addressed under the heading المنع للعلة “Invalidity of the Reason”, it can be argued that the objection is directed towards the reason and that this has a meaning close to the expression qiyās ma‘a al-fāriq. Since there is no independent academic study on the subject both in the Arab world and in our country, this article is considered important in filling the literature gap.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric, Syntax, al-Qiyās, Objection

Arap Dilinde Kıyâs Meʿa’l-Fârık

Abstract

Nahiv usûlü ilminde dilde ortak illet nedeniyle menkûl olmayanı (makîs/ferʿ) menkûl olana (makîsun aleyh/asl) hamletmek olarak tanımlan kıyas, hem mütekaddim hem de müteahhir nahiv âlimleri tarafından vazgeçilmez bir yöntem olarak ele alınmıştır. Fakat kıyas dilsel kuralların tespitinde en önemli yöntemlerden biri olmasına rağmen farklı yönlerden eleştirilmiştir. Kıyasa yapılan eleştirileri müstakil bir başlık altında ilk defa Kemâlüddîn el-Enbârî el-İġrâb fî cedeli’l-iʿrâb adlı eserinde ele almış ve incelemiştir. Bununla birlikte daha çok fıkıh usûlünden istifade edilerek hazırlandığı düşünülen bu kavramlar arasında kıyas işleminde illet birliğinin sağlanamadığını ifade etmek için kullanılan ve fıkıh literatüründe kıyasa yönelik eleştirilerden kabul edilen kıyâs meʿa’l-fârık ifadesi yer almamaktadır. İşte bu makalenin amacı fıkıh usûlü eserlerinde çoğu kere “Kavâdihu’l-ille” başlığı altında incelenen kıyâs meʿa’l-fârık kavramının nahiv ilminde de karşılığının olduğunu örneklerle izah etmektir. Bu makale literatür taraması ve analiz yönteminden istifade edilerek hazırlanmıştır. Çalışmada kıyâs meʿa’l-fârık ifadesinin Arap nahvinde ulaşılan kaynaklar içerisinde ilk kez Sabbân tarafından kullanıldığına ulaşılmıştır. Ayrıca Enbârî’nin المنع للعلة “İlletin Geçersiz Olması” başlığı altında ele aldığı örneklere bakıldığında yapılan itirazın illete yönelik olduğu ve bunun kıyâs meʿa’l-fârık ifadesine yakın bir anlam içerdiği ileri sürülebilir. Gerek Arap dünyasında gerekse ülkemizde müstakil olarak konuya dair herhangi bir akademik çalışmanın yapılmaması sebebiyle bu makalenin literatürdeki boşluğu doldurması açısından önem arz ettiği düşünülmektedir.

Keywords

Arap Dili ve Belâgatı, Nahiv, Kıyas, İtiraz, Kıyâs meʿa’l-fârık.

References

• Başoğlu, Tuncay. “Sebr ve Taksim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/255-256. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Berekât, İbrâhîm İbrâhîm. en-Naḥvu’l-ʿArabî. 5 Cilt. Mısır: Dâru’n-Neşr li’l-Câmiʿât, 2007.
• Buaymî, İbrâhîm b. Süleymân. “el-Manṣûb ʿala’t-taḳrîb”. Mecelletü’l-Câmiʿati’l-İslâmiyye 107 (1998), 495-528.
• Cevcerî, Muhammed Abdülmünim b. Muhammed. Şerḥu Şuẕûri’ẕ-ẕeheb. thk. Nevvâf b. Cezâ el-Hârisî. 2 Cilt. Medîne: ʿİmâdetü’l-Bahsi’l-ʿİlmî, 2003.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. et-Taʿrîfât. thk. Muhammed Bâsil Uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Kıyas Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı. Van: Ahenk Yayınları, 2007.
• Dayf, Şevkî. el-Medârisu’n-nahviyye. Kâhire: Dâru’l-Meʿârif, 1968.
• Durusoy, Ali. “Kıyas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/525-529. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî Şerḥi kitâbi’t-Teshîl. thk. Hasen Hindâvî. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1997.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. İrtişâfu’ḍ-ḍarab min lisâni’l-ʿArab. thk. Recep Osmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• Ekici, İbrahim. “İllet ve İlke Kavramları Arasındaki Fark Bağlamında Nahivde İhtilafların Feshedilmesinde Başvurulan İlkeler: Ebu’l-Berekât el-Enbârî Örneği”. Harran İlahiyat Dergisi 48 (2022), 111-130. https://doi.org/10.30623/hij.1102331
• Elmalı, Hüseyin. “Hassân b. Sâbit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/399-402. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Enbârî, Kemâlüddîn b. Muhammed. el-İġrâb fî cedeli’l-iʿrâb. thk. Saîd el-Afgânî. Suriye: Matbaʿatü’l-Câmiʿati’s-Sûriyye, 1957.
• Enbârî, Kemâlüddîn b. Muhammed. el-İnṣâf fî mesâili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2012.
• Enbârî, Kemâlüddîn b. Muhammed. Lümeʿu’l-edille. thk. Saîd el-Afgânî. Suriye: Matbaʿatü’l-Câmiʿati’s-Sûriyye, 1957.
• Fâkihî, Abdullâh b. Ahmed. Şerḥu Kitâbi’l-ḥudûd fi’n-naḥv. thk. Ramazân Ahmed ed-Demîrî. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1993.
• Fârızî, Şemsuddîn Muhammed. Şerḥu’l-İmâmi’l-Fârıżî ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2018.
• Hassân b. Sâbit. Dîvânu Hassân b. Sâbit. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1994.
• İbn Akîl, Bahâuddin Abdullâh. el-Musâʿid ʿalâ Teshîli’l-fevâid. thk. Muhammed Kâmil Berekât. 4 Cilt. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, 1982.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ. thk. Alî en-Necdî Nâsıf, 2 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1999.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Evḍaḥu’l-mesâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2011.
• İbn Madâ, Ahmed b. Abdirrahmân. er-Red ʿala’n-nuḥât. thk. Muhammed İbrâhîm el-Bennâ. Kahire: Dâru’l-İtisâm, 1979.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerḥu’l-Kâfiyeti’ş-şâfiye. thk. Abdulmunim Ahmed Herîdî. 5 Cilt. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, 1982.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerḥu’t-Teshîl. thk. Abdurrahmân es-Seyyid, Muhammed Bedevî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hecer, 1990.
• İbn Usfûr el-İşbîlî, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min. el-Muḳarrib ve meʿahû Müsülü’l-muḳarrib. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Alî Muhammed Muavvad. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• İbn Usfûr el-İşbîlî, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min. Şerḥu Cümeli’z-Zeccâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• İbn Yaʿîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Muhammed el-Esedî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. thk. İmîl Bedî Yâkub. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• İbnül-Habbâz, Ahmed b. el-Hüseyn. Tevcîhu’l-lumeʿ. thk. Fâyiz Zekî Muhammed Diyâb. Mısır: Dâru’s-Selâm, 2007.
• İbnü’l-Irâkî, Ahmed b. Abdirrahmân. el-Ġaysü’l-hâmiʿ Şerḥu Cemʿi’l-cevâmiʿ. thk. Muhammed Tâmir Hicâzî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• İbnü’l-Verrâk, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Abdillâh. ʿİlelü’n-naḥv. thk. Mahmûd Câsim Muhammed ed-Dervîş. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• İbnü’n-Nâzım, Bedruddîn Muhammed b. Muhammed. Şerḥu İbni’n-Nâẓım ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. thk. Muhammed Bâsil Uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• İnanç, Yonis. “Nahiv İlminde Kıyâsa Yöneltilen Bazı İtirazlar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/34 (2016), 73-91. https://doi.org/10.17335/sakaifd.286028
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Müberred, Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. thk. Muhammed Abdulhâlik Uzayme. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2013.
• Nâzirü’l-Ceyş, Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed. Temhîdu’l-ḳavâʿid bi şerḥi Teshîli’l-fevâid. thk. Alî Muhammed Fâhir. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Nemle, Abdulkerîm b. Alî b. Muhammed. el-Müheẕẕeb fî ʿilmi uṣûli’l-fiḳhi’l-muḳâren. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Alî. Ḫâşiyetu’ṣ-Ṣabbân ʿalâ şerḥi’l-Üşmûnî ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Sâlih, Muhammed Sâlim. Uṣûlü’n-naḥv dirâse fî fikri’l-Enbârî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2009.
• Sâmerrâî, Muhammed Fâzıl Sâlih. el-Ḥücecü’n-naḥviyye ḥattâ nihâyeti’l-ḳarni’s-sâlisi’l-hicrî. ʿAmmân: Dâru ʿAmmâr, 2009.
• Sîbeveyhi, Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Sâîd el-Hasen b. Abdillâh. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasen Mehralî, Alî Seyyid Alî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2012.
• Süleymân, İbrâhim Muhammed. eṣ-Ṣıfâtü’l-lüġaviyye fî ehâdîsi Ṣahîhi Müslim ṣîġaten ve vaẓîfeten ve rutbeten. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2020.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv ve cedelihi. thk. Mahmûd b. Yûsuf Feccâl. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2013.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerḥi Cemʿi’l-cevâmi. thk. Ahmed Şemsuddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Şabân, Zekiyyüddîn. Uṣûlü’l-fıḳhi’l-İslâmî. İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanîfiyye, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Meḳâsidu’ş-şâfiye fî şerḥi ḫulâṣati’l-kâfiye. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn vd. 10 Cilt. Mekke: Maʿhedü’l-Bühûsi’l-ʿİlmiyye, 2007.
• Üşmûnî, Nûruddîn Alî b. Muhammed. Menhecu’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Mufaṣṣal fî ṣanʿati’l-iʿrâb. thk. Alî Ebû Milhim. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.