Fāṭima bint Qays's Narrations on Zakāt: Controversial Views and the Approaches of the Scholars

Year 2024, Volume: 12 Issue: 2, 505 - 527, 31.12.2024

Hakan Tahtacı

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1533952

Abstract

Fāṭima bint Qays is one of the prominent female companions (ṣaḥābiyyāt). The narrations she reported from the Prophet Muḥammad can be categorized into four main topics: marriage, divorce, almsgiving (zakāt), and tribulations (fitan). Among these, her narrations regarding marriage and divorce were subjects of debate among the Companions (ṣaḥābah) during their time, while her narration about tribulations remains a matter of contention among contemporary scholars. Upon examining Fāṭima bint Qays’s narrations on almsgiving, it is observed that she reported two contradictory ḥadīths, both attributed to the Prophet. One of these, as recorded by Ibn Mājah, asserts that there is no obligation on wealth other than zakāt. This ḥadīth, being unique among various transmissions and possibly containing a transcription error in Ibn Mājah’s version, weakens this claim, although the alignment of the chapter title with the narration mitigates this weakness. Alongside other transmissions asserting that there are additional obligations on wealth besides zakāt, supportive narrations for both meanings can be found. While some scholars of ḥadīth methodology believe it is possible to reconcile and unify these two seemingly contradictory narrations by harmonizing them, others consider the narrations weak and deem any further discussion unnecessary due to their compromised evidential value. However, the frequent use of these narrations as evidence by jurists (fuqahāʾ) and their extensive referencing by exegetes (mufassirūn) indicate that they deserve further consideration. In this study, where we examined the transmissions of the narrations conveyed in two different forms and the claims made about them, we conclude that the jurists’ approach of resolving the issue through abrogation (naskh) is justified due to the reasons presented. The gradual establishment of zakāt rules indicates that the narration in the affirmative form was reported before the determination of zakāt’s niṣāb (minimum amount), while the negative form was reported later by Fāṭima bint Qays.

Keywords

Ḥadīth, Narration, Zakāt, Various, Conflicted, Fāṭima bint Qays.

Fâtıma bnt. Kays’ın Rivâyetlerinde Zekât: İhtilaflı Görüşler ve Ulemânın Yaklaşımı

Abstract

Fâtıma bnt. Kays önde gelen hanım sahâbedendir. Hz. Peygamber’den naklettiği rivâyetleri nikâh, talak, zekât ve fiten olmak üzere dört ana konuda sınırlandırmak mümkündür. Onun rivâyetlerinin nikâh ve talakla ilgili olanları sahabe döneminde ashâb arasında tartışma konusu olurken, fitenle ilgili rivâyeti ise günümüz âlimlerince ihtilâf edilen meselelerdendir. Fâtıma bnt. Kays’ın zekât konusunda nakilleri incelendiğinde ise anlam bakımından birbirine zıt iki rivâyeti merfu olarak naklettiği görülmektedir. Malda zekâttan başka bir hakkın olmadığını ifade eden İbn Mâce rivâyeti, diğer tarikler arasında tek olması, İbn Mâce rivâyetinde istinsah hatası olabileceği ihtimalini akla getirse de bâb başlığının rivâyete uyumu bu iddiayı zayıflatmaktadır. Malda zekâttan başka hakların olduğunu ifade eden diğer tariklerle birlikte her iki tarîkinde anlamını destekleyici rivâyetlere ulaşmak mümkündür. Hadis usûlcüleri arasında metinde ıztırâba örnek gösterilen bu iki rivâyetin bazı âlimlerce telif edilerek cem edilmesi mümkün görülse de diğer bazısına göre rivâyetlerin zayıf olması delil yeteneğini kaybeden bu rivâyet üzerine konuşmayı gereksiz kılmaktadır. Ancak rivâyetin fukaha tarafından birçok konuda delil niteliğinde kullanılması, müfessirlerin rivâyetten çokça yararlanmaları denilenin aksine rivâyetin üzerinde durulması gerektiğini göstermektedir. Nitekim iki farklı formda nakledilen rivâyetlerin tarikleri ile öne sürülen iddiaları da incelediğimiz bu çalışmada, fukahanın meseleye nesh çözümüyle yaklaşması, ortaya koyduğumuz illetler sebebiyle haklı görülmektedir. Zekât konusunun tedrici olarak belirlenmesi müsbet formda nakledilen rivâyetin zekâtın nisabının belirlenmesinden önce menfi formun ise daha sonra Fâtıma bnt. Kays’tan aktarıldığını göstermektedir.

Keywords

Hadis, rivâyet, zekât, muhtelif, muztarib, Fâtıma bnt. Kays.

References

• Alî el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. Şerḥu Şerḥi Nuḫbeti’l-fiker. Beyrut: Dâru’l-erkam, 2006.
• Avcı, Casim. “Kureyş (Benî Kureyş)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/442-444. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Rivayetinde Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu. Ankara: İlâhiyât Yay., 2004.
• Başaran, Selman. “Fatıma binti Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/ 227. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-Kübrâ. Haydarabad: Meclisü Dâireti’l-meârifi’n-nizâmiyye, 1344/1945.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şuabu’l-Îmân. thk. Muhammed es-Said b. Besyuni Zaglul. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1410/1989.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mahmud muhammed Nassâr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2017.
• Çalgan, Mehmet Ali. ““Mennâʿun li’l-Hayr” Tabiri Özelinde Anlam Daralmalarının Kur’ân’ın Türkçe Meallerinde Sebep Olduğu Çeviri Problemleri”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/2 (Ekim/October 2021), 828-850. https://doi.org/10.31121/tader.972487
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Sünen. thk. es-Seyyid Abdullah Hâşim. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1966.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. Sünen. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2013.
• Dihlevî vd., Abdulġanî b. Ebî Sa‘îd vd. Şurûhu Süneni İbn Mâce. thk. Raid b. Sabri b. Ebi Ulfe. Umman: Beytü’l-efkâri’d-devliyye, 2007.
• Duman, Soner. “Hz. Peygamber (s.a.v.) ve Hulefâ-i Râşidîn Dönemlerinde Zekât”. Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi, 4/1 (2018), 57-78. https://doi.org/10.25272/j.2149-8407.2018.4.1.04
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünen. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2015.
• Erel, Sare Nur. Fâtıma Bint Kays’ın Hayatı ve Rivayetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî. Tarîhu Bağdâd. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• Irâkī, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân. Şerhu’t-tebsira ve’t-tezkira. thk. Abdüllatif el-Hemîm, Mahir Yâmîn Fahhal. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• İbn ‘Asâkir, Ebu’l-Kâsım Alî b. El-Hasan. Târîhu medîneti Dımaşķ. nşr. Muhibbiddîn Ebî Sa‘îd Ömer b. Garâme el-‘Amravî. Beyrût: Dârü’l-fikir, 1415/1995.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: Dâru Sahnûn li’n-neşri ve’t-tevzî’, 1997.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. Sayda: el-Mektebetü’l-asriyye, ts.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fazl Şihâbudin Ahmed el-Askâlânî. Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1930.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker. thk. Nureddin Itr. Kahire, Dâru’l-Basâir, 2011.
• İbn Hayyât, Ebû Ömer el-Leysî Halîfe. et-Tabakât. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Riyad: Dâru Taybe, 1982.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâm. Riyad: Dâru Tayyibe, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sünen. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2015.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. el-Bedrü’l-münîr fî taḫrîci eḥâdîs̱i’ş-Şerḥi’l-kebîr. nşr. Mustafâ Ebü’l-Ğayt, Abdullah b. Suleymân, Yâsir b. Kemâl. Riyâd: Dâru’l-Hicre, 1425/2004.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah el-Basrî. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• İbnü’s-Salah, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-Hadis. Beyrut: Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 2016.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Ma‘rifetü’s-Sahâbe. thk. Âdil b. Yûsuf el-Azâzî. Riyad: Dâru’l-Vatan li’n-Neşr, 1419/1998.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-Sanâi fî Tertîbi’ş-Şerâi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1982.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh. el-Muvaṭṭaʾ. thk. Takiyuddin en-Nedvî. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 1991.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman. Tehzîbu’l-kemâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1980.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî. Feyżü’l-ḳadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. thk. Ahmed Abdusselâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2016.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünen. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2015.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Şerhu’n-Nevevî alâ sahîhi Müslim. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1392/1972.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Tehzîbu’l-Esmâ’ ve’l-Luğât. thk. Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Özel, Ahmet. “İbn Dakîku’l-Îd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/407-409. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Sindî, Muhammed b. Abdilhâdî. Hâşiyetü’s-Sindî ‘alâ Süneni İbn Mâce (Sünen ile birlikte). Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1996.
• Suyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Lübbü’l-Lübâb fî Tahrîri’l-Ensâb. Bağdat: Mektebetü’l-Müsenna, 1964.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevevî. thk. Ahmed Ömer Hâşim. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Ârabî, ts.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. Mu’cemu’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecid. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1983.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdilmecid es-Selefî. Musul: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 1983.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiʿu’l-beyân ve Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müessesetür’r-Risâle, 2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiʿu’l-beyân fî teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kâhire: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerḥu meʿâni’l-âs̱âr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1399/1979.
• Tahtacı, Hakan. “Fâtıma Binti Kays ve Rivâyetleri (Nafaka Ve Süknâ Meselesi)” Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 42, (Nisan 2022), 249-262. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2186429
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen. thk. Hâlid Abdulğanî Mahfûz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2016.
• Yeşil, Mahmut. “Temîm Ed-Dârî Ve Rivâyetleri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/21 (Ekim 2006), 91-114.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Dahhâk b. Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/ 409-410. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yücel, Ahmet. “Muztarib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/422. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. eş-Şeyh Adil Ahmed Abdülmevcud, eş-Şeyh Ali Muhammed Muavviz. Riyad: Mektebetü’l-Abikan, 1998.
• Zeylâ’î, Cemâlüddîn Abdullah b. Yusuf b. Muhammed. Tahrîcu’l-ehâdîs ve’l-âsâri’lvâkıa fi tefsîri’l-keşşâf li’z-Zemahşerî. thk. Abdullah b. Abdurrahman es-Sa‘d. Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 1414/1994.
• Ziriklî, Hayreddin b. Muhammed. el-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.