Sūfīstic Ḥāls and Maqāms in Yakub Khan Kāshgarī

Year 2024, Volume: 12 Issue: 2, 601 - 624, 31.12.2024

Ömer Cenik

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1550407

Abstract

Ḥāls and maqāms are spiritual degrees obtained together with seyr u sülūk in sūfī literature. They are the positive changes in a person's outward appearance and the more profound and comprehensive final results reflected in the inward. In general terms, they are positive gains in the behavior of the Muslim. While these gains can be achieved through Seyr u Sülūk, they can sometimes be seen in it as wehbī. In this context, the explanations of Yakub Khan Kāshgarī (1818-1897) regarding the process leading to the truth and the resulting sūfī ḥāls and the place of the maqāms are also important. Kâşgarî, who sees sūfīsm as a religious and moral life, evaluates this life together with ḥāls and maqāms. Ḥāls and maqāms have an important place in the integrity and harmony of the external and internal aspects of religion, as a result of the process. Therefore, according to Kāshgarī, there is a relationship between the moral life of a Muslim, which is the expression of his direction, and the ḥāls and maqāms that are the experience of the sūfī. Due to his adherence to the understanding of waḥdet-i wujūd, Kāshgarī also interpreted ḥāls and maqāms in order to ground his view of existence. Accordingly, within the framework of Kāshgarī's explanations, the definitions and limits of ḥāls and maqāms, their place in human life and the idea of existence, and their effect on praying to Allah and being close to him are discussed. In addition, the role of taqwā maqām in having furqān, the definitions of repentance maqām, the expansions of the maqām of repentance between Allah and his servant, the importance of having direction, and the dimensions of the understanding of tewḥīd are among the main issues of this study. Our article aims to identify and briefly evaluate Kāshgarī's views. For this reason, discussions that could slip into detail on ḥāls and maqāms were not attempted. In our article, Kāshgarī's explanations about the ḥāls were discussed together with the views of Ibn al-Arabî, whom he followed, and the explanations of other sūfīs were also used while revealing his thoughts on the maqāms.

Keywords

Sūfīsm, Kāshgarī, morality, ḥāls, maqāms.

Yakub Han Kâşgarî’de Tasavvufî Hâller ve Makâmlar

Abstract

Hâller ve makâmlar sûfî literatüründe seyr u sülûk ile birlikte elde edilen mânevî derecelerdir. İnsanın zâhirîndeki olumlu değişimler ve bâtınına yansıyan daha derinlikli ve kapsayıcı nihai neticelerdir. Genel anlamda ise Müslümanın davranışlarındaki müspet kazanımlardır. Bu kazanımlar seyr u sülûk ile elde edilebilirken bazen de vehbî olarak onda görülebilir. Bu çerçevede hakikate götüren süreç ve bunun sonucundaki tasavvufî hâller ve makâmların yerine dair Yakub Han Kâşgarî’nin de (1818-1897) açıklamaları önem arz etmektedir. Tasavvufu, dinî ve ahlâkî bir yaşayış olarak gören Kâşgarî, bu yaşayışı da hâller ve makâmlarla birlikte değerlendirir. Dinin zahir-bâtın yönünün bütünlüğü ve uyumunda hâller ve makâmlar süreç ile sonuç olarak önemli bir yer tutar. Bu yüzden Kâşgarî’ye göre bir Müslümanın istikâmetinin ifadesi olan ahlâkî yaşayışıyla sûfînin tecrübesi olan hâller ve makâmların ilişkisi vardır. Kâşgarî, vahdet-i vücûd anlayışına bağlılığı nedeniyle hâller ve makâmları, varlık görüşünü temellendirmek amacıyla da yorumlamıştır. Buna göre Kâşgarî’nin açıklamaları çerçevesinde hâllerin ve makâmların tanımları ve sınırları, insanın hayatındaki ve varlık düşüncesindeki yeri, Allah’a duâ etmede ve yakın olmaktaki etkisi ele alınmıştır. Ayrıca takva makâmının furkan sahibi olmaktaki rolü, tövbe makâmının tanımlamaları, rızâ makâmının Allah ve kulu arasında açılımları, istikâmet sahibi olmanın önemi, tevhîd anlayışının boyutları bu çalışmanın temel meseleleri arasındadır. Makalemiz, Kâşgarî’nin görüşlerinin tespit edilmesi ve kısaca değerlendirilmesi amacını taşımaktadır. Bundan dolayı hâller ve makâmlar üzerine ayrıntıya kayabilecek tartışmalara girişilmemiştir. Makalemizde Kâşgarî’nin hâllerle ilgili açıklamaları takipçisi olduğu İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) görüşleriyle birlikte ele alınmış, makâmlarla ilgili düşünceleri ortaya koyulurken diğer sûfîlerin açıklamalarından da faydalanılmıştır.

Keywords

Tasavvuf, Kâşgarî, Ahlâk, Hâller, Makâmlar.

Ethical Statement

Bu makalemde 1- Çeşitli yazarların çalışmalarından faydalandığımda bu çalışmaların ilgili bölümlerini doğru ve yerinde göstererek yazarlara açık biçimde atıfta bulunduğumu; 2- Yazdığım metinlerin tamamı ya da sadece bir kısmı, daha önce herhangi bir yerde yayımlanmışsa bunu da açıkça ifade ederek gösterdiğimi; 3- Başka yazarların kendi kelimeleriyle alıntıladığım metinlerini, tırnak içerisinde veya farklı dizinlerde verdiğimi, başka yazarlara ait olup fakat kendi sözcüklerimle ifade ettiğim hususları da istisnasız olarak kaynak göstererek belirttiğimi, beyan ederim.

Thanks

Makaleme başvuru imkanı vermeniz ve değerlendirmeye almanızdan dolayı teşekkürlerimi sunarım.

References

• Altıntaş, Hayrani. Tasavvuf Tarihi. Ankra: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fkültesi Yayınları, 1986.
• Ateş, Süleyman. İslâm Tasavvufu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Ateş, Süleyman. “Kurb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/432-433. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2. Basım., 2004.
• Cenik, Ömer. Yakub Han Kaşgarî ve Tasavvuf Anlayışı. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Doktora Tezi, 2024.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbu’t-Tarifât/Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atiyye. Kûtu’l-Kulûb fi Muâmeleti’l-Mahbûb ve Vasfi Tarîkı’l-Mürîd ilâ Makâmi’t-Tevhîd. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Dârü’t-Türâs, 1422.
• El-Buharî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Camiu’s-Sahih. Kahire: Mektebetü’s-Selefiyye, 1400.
• El-Isfahanî, Rağıb. Müfredât. çev. Abdulbaki Güneş - Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Erginli, Zafer (ed.). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. çev. Zafer Erginli vd. Trabzon: Kalem yay, 2006.
• Gazâlî, Muhammed el. İhyâu Ulûmid-Dîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
• Göztepe, Yüksel. Abdulkerîm Kuşeyrî’de Hâller ve Makâmlar. Ankara: Ankara Üniveristesi, Doktora Tezi, 2006.
• Gürer, Dilaver. “Tasavvufun Konusu ve Gayesi”. Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Hacı Bektâş-ı Veli. Makâlât. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Hakîm, Suad el. İbnü’l Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Alfa Yay., 2017.
• Herevî, Abdullah Ensâri el. Menazilü’s-Sairîn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408.
• Hücvirî. Hakikat Bilgisi-Keşfu’l-Mahcûb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfü’l-Mahcûb. çev. Muhammed Ahmed Kâvrî. Pakistan: Mektebeti Şems ve Kamer, 2012.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. El-İbâne an Turuki’l-Kâsidîn- Tasavvuf Istılahları. çev. Ahmet Yıldırım. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2014.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ty.
• İbnü’l-Arabî. Fusûsu’l-hikem. ed. Mahmud Erol Kılıç - Abdurrahim Alkış. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• İbnü’l-Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbnü'l-Arabî. Istılahâtu’s-Sûfiyye. çev. Hasan Şahin vd. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi, 1997.
• İbnül-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. 9 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütibi’l-İlmiyye, ty.
• İsmail Ankaravi. Minhâcu’l-fukara. ed. Saadettin Ekici. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 1996.
• Kelâbazî, Muḥammad ibn-Isḥāq al. Doğuş Devrinde Tasavvuf-Taʿarruf. ed. Süleyman Uludağ. Sultanahmet/İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Kara, Mustafa. “Fenâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/333-335. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kâşânî, Abdurrezzâk. Istılâhâtu’s-Sûfiyye. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992.
• Kâşânî, Mahmûd bin Ali. Misbahu’l-Hidaye Ve Miftahu’l-Kifaye-Tasavvufun Ana Esasları. çev. Hakkı Uygur. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2012.
• Kâşgarî, Yakub Han. Fusûsü’l-hıkem mâ şerh-ı müsemmâ bihî tavzîhu’l-beyân. Dehlî: Matbau İftihar, 1897.
• Kâşgarî, Yakub Han. Tasavvufi Risale. İzmir: Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Efendi, Şer’iyye, no. 911, 911.
• Kâşgarî, Yakub Han. Tuhfetü’l-ihvân fî ma’rifeti sırr-ı ihâta-i yezdân. İzmir: Ali Emirî-Şeriyye, no: 911,.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshak. et-Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. çev. Ahmed Şemseddin. Bayrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. ed. Mustafa Tahralı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. er-Risaletü’l-Kuşeyriyye. çev. Mahmud Abdulhalim - Mahmud b. Şerif. Kahire: Daru’ş-Şa’b, 1409.
• Mekkî, Ebû Talib el. Kûtu’l-Kulûb-Kalplerin Azığı. çev. Çiçek Yakup - Dilaver Selvi. 4 Cilt. İstanbul: Sistem Matbacılık, 2004.
• Özbek, Gökhan. Cüneyd-i Bağdâdî’nin Tevhîd Anlayışı. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Özler, Mevlüt. “Tevhîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Kur’an Ve Sünnete Göre Tasavvuf. İstanbul: Yeni Boyut, 4. Basım, 1990.
• Schimmel, Annemarie. Hallac “Kurtarın Beni Tanrı’dan”. çev. G. Ahmetcan Asena. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2011.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-I Türkî: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 7. Basım, 2021.
• Tek, Abdurrezzak. Tasavvufî mertebeler: Hâce Abdullah el-Ensârî el-Herevî Örneği. İstanbul: Emin Yayınları, 2008.
• Topaloğlu, Bekir. “Tövbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/279-283. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Uludağ, Süleyman. “Duâ (Tasavvufta Duâ Anlayışı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/535-536. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uludağ, Süleyman. Kuşeyrî Risâlesi-er-Risaletü’l-Kuşeyriyye. çev. Süleyman Uludağ. Sultanahmet, İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Uludağ, Süleyman. “Takvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/484-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Uludağ, Süleyman. “Tevhîd (Tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/21-22. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yılmaz, Ömer. Geçmişten Günümüze Tasavvuf Ve Tarı̂katlar. Ankara: Akçağ, 1. Basım, 2015.