Ġarîbü’l-Kur’ân Bağlamında el-Herevî’nin Kitâbü’l-ġarîbeyn fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs İsimli Eserine Genel Bir Bakış

Year 2025, Volume: 13 Issue: 1, 235 - 262, 30.06.2025

Bayram Aktaş

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1644753

Abstract

İlk müfessir Hz. Peygamberle başlayan tefsir faaliyetlerine bakıldığında kelime merkezli izahların önem arz ettiği görülmektedir. Ashâb-ı kirâmın tefsir örneklerinde de benzeri bir durum görülmekte ve özellikle anlamı izaha muhtaç ġarîb kelimeler ön plana çıkmaktadır. Kur’ân’da, manası kolaylıkla bilinmeyen, anlaşılması güç lafızlar vardır. Tefsir ilminde Kur’ân’daki bu tür kelimelerin açıklanması ġarîbü’l-Kur’ân’ın konusunu teşkil etmektedir. Benzer şekilde hadislerde yer alıp manası izaha muhtaç lafızlar vardır. Söz konusu lafızlar da ġarîbü’l-hadis’in konusunu teşkil etmektedir. Müslümanların temel kaynağı olması itibariyle yaşamlarının her alanı için önem arz eden âyet ve hadislerde yer alan ġarîb lafızları bir araya getiren eserler ġarîbeyn yazım geleneğini ortaya çıkarmıştır. Bu yazın türünün öncülüğünü Kitâbü’l-ġarîbeyn fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ isimli eseriyle Ahmed b. Muhammed el-Herevî (öl. 401/1011) yapmıştır. Sonraki dönem ġarîbeyn çalışmalarının tamamı, ya onun eserinin özeti mahiyetinde bir muhtasar ya da eksiklerini ikmal edici türden bir tekmile olarak inşa edilmiştir. el-Herevî’nin Kitâbü’l-ġarîbeyn’inin ġarîbü’l-Kur’ân yönünden incelenmesi çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır. Temel amacı ise ġarîbü’l-Kur’ân eserlerinin olgunluk çağına ulaştığı hicri beşinci asırda telif edilen ve söz konusu eserler arasında gösterilen Kitâbü’l-ġarîbeyn fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ adlı eserin muhteva ve metoda dair hususiyetlerini, ġarîbü’l-Kur’ân ilmiyle örtüşen ve farklılaşan yönlerini tespit etmektir. Ġarîbeyn türünün ilk örneği olan Kitâbü’l-ġarîbeyn’i münferiden ele alan ilk çalışma olması yönüyle makalemiz önem arz etmekte olup elde edilen verilerin ġarîbu’l-Kur’ân ilminin ġarîbeyn türü çalışmalarla ortak ve farklı yönlerini ortaya koyması hasebiyle literatüre katkısı sağlayacağı düşünülmektedir. Kitâbü’l-ġarîbeyn’in muhtevası ġarîbü’l-Kur’ân eserleriyle uyumluluk arz etmektedir. Bununla beraber uygulanan gelişmiş alfabetik tertiple eserin ġarîb kelimeye ulaşımı kolaylaştıran sistematik bir yapıya büründüğü görülmüştür. Ayrıca muâsırı olduğu ġarîbü’l-Kur’ân’larda ġarip lafzın izahında kelime merkezli hareket edilirken Kitâbü’l-ġarîbeyn’de ayet ve hadis esaslı hareket edilip erken dönem ġarîbü’l-Kur’ân eserleriyle uyumlu bir biçimde ağırlıklı olarak âyet ve hadis bağlamında açıklamalar yapıldığı tespit edilmiştir. Makale nitel bir araştırma olup konunun yapısı gereği ağırlıklı olarak deskriptif/ tasviri yöntem, kısmen de mukayeseli tahlil yöntemi kullanılmıştır. Makalenin sınırları içerisinde Kitâbü’l-ġarîbeyn’in ġarîbü’l-Kur’ân eserlerinin tamamı üzerinden bir mukayesesi mümkün olamayacağı için erken dönem eserlerinden ibn Abbas’a isnad edilen meşhur iki eser Kitâbü’l-lugât ve Tefsiru İbn Abbas el-müsemmâ bi-sahifeti Ali b Ebi Talha ile türün olgunluk döneminde telif edilen İsfahânî’nin el-Müfredât’ıyla mukayesesi ile yetinilecektir.

Keywords

Tefsir , Ahmed b. Muhammed el-Herevî , Ġarîbü’l-Kur’ân , Ġarîbü’l-hadis , Ġarîbeyn.

al-Harawī in the Context of Gharīb al-Qur'ān Genre An Overview of Kitāb al-Gharībān fiʼl-Qurʾān wal-ḥadīth

Abstract

When we look at the tafsir activities that started with the Prophet, it is seen that lexical explanations are important. Likewise, it also available in the exegetical narratives dating back to the first generation and especially incognita words that bear ambiguity in terms of connotation and need explanation come to the fore. The science that deals with the words that come from a dialect other than the dialect of Quraysh, or that come from foreign languages and are not easily known, is called the science of the gharīb al-Qur’ān. Similarly, the science that deals with the words in the ḥadīth that need lexicographical explanation is called the science of gharīb al-ḥadīth. The works that gathered the abstruse words in the verses and ḥadīth, which are important for every aspect of their lives as they are the main sources of Muslims, brought forth the genre of gharībān. This genre was pioneered by Ahmad b. Muhammad al-Harawī (d. 401/1011) with his work Kitāb al-gharībān fiʼl-Qurʾān wal-ḥadīth. All of the later gharībān studies were based on his work, either as a summary in the form of a summary or as a subsidiary to complement what was lacking. The main purpose of this study is to reveal the characteristics of Kitāb al-gharībān, which was written in the fifth century of hijrī, when the genre of the gharīb al-Qur’ān reached their maturity, and to reveal its overlapping and differentiating aspects with the science of the gharīb al-Qur’ān. Our article is different in that it is the first study to deal with Kitāb al-gharībān, which is the first example of the genre of gharībān, individually. Kitab al-gharībān is in harmony with the works of the gharīb al-Qur’ān in terms of style and content. However, with the advanced alphabetical organization applied, it has a systematic structure that facilitates access to the strange word. In addition, while his contemporaries in the strange Qur’āns were word-centered in the explanation of the strange word, Kitāb al-gharībān is based on verse and ḥadīth, and in line with the early strange Qur’ān, explanations were made mainly in the context of verse and ḥadīth. Descriptive and comparative analysis methods were used in the article.

Keywords

Tafsīr , Ahmad b. Muhammad al-Harawī , Gharīb al-Qur’ān , Gharīb al-hadīth , Gharībān.

References

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. Mu’cemu ġarîbi’l-Kur’ân mustehracen min Sahîhi’l-Buhârî. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-'Arabi, 1950.
• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li-el-fâzi’l-Kur’ân’il-Kerîm. Lübnan: Dâru’l-Ma’rife, 2015.
• Akgül, Yusuf. Edebi Bir Tür Olarak Ġaribü’l-Hadis: Kaynak – Metot ve Muhteva Analizi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi. 2006.
• Aktaş, Bayram. Fahreddin Râzî Tefsirinde Ġarîbü’l-Kur’ân. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Aktaş, Bayram “Abdullah b. Abbas ve Râgıb el-İsfahânî’nin Ġarîbü’l-Kur’ân’a Katkılarına Mukayeseli Bir Bakış (İbn Abbas’ın Ġarîbü’l-Kur’ân’ları ve İsfahânî’nin El-Müfredât’ı Bağlamında)”. Trabzon İlahiyat Dergisi 8/2 (Aralık 2021), 259-296.
• Aktaş, Bayram. İlk Tefsir Örneklerinden Kitâbü’l-Lugât fi’l-Kur’ân Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Akyürek Remzi - Uylaş Sait. “İbn Kuteybe ve Ġarîbü’l-hadîs Alanındaki Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25/4 (2021), 1659-1673.
• Ateş, Ali Osman. “İbn Nâsır es-Selâmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/226. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Aydınbaş, Yunus Emre. “Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm (154/771-224-838)”. İslâm İktisadî Düşünce Tarihi 1, ed. Mehmet Bulut. 153-163. İstanbul: Sebahattin Zaim Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul. Bilmen Yayınları, 1974.
• Birışık, Abdülhamit. “Ulûmu’l-Kurân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/132. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-Saḥîḥ, thk. Şeyh Muhammed Ali el-Kutb - Şeyh Hişam el-Buhârî. Beyrut: Mektebetü’l el-Asriyye, 2007.
• Bulut, Ahmet. “Kur’ân’a Dâir Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1992), 129-154.
• Bulut, Ali. “Kur’ân Filolojisine Dâir İbn Abbas’a Nisbet Edilen Üç Eser”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 20-21 (2005), 279-297.
• el-Cevâlîkī, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed. el-Muʿarreb mine’l-kelâmi’l-aʿcemî ʿalâ ḥurûfi’l-muʿcem. thk. F. Abdurrahım. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1990.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Atâ b. Ebi Rabah ve İbn Abbas’tan Rivayet Ettiği Ġaribü’l-Kur’ân’ı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22 (1978), 17-104.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Ġarîbü’l-Kur’ân”. TDV İslam Ansiklopedisi. 13/379. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çıtır, Aslan. “Ulûmü'l-Kur'ân Tarihinde Ehlü'l-Me'ânî Âlimlerin Eserlerini Temellendiren Erken Dönem Müfessirleri ve Eserleri Üzerine İncelemeler”. Tokat İlmiyat Dergisi 12/1 (2024), 1-21.
• Demirci, Muhsin. “el-Herevi, Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/221. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ferhat, Ahmed b Hasan. Me’âcîmu müfredâti’l-Kur’ân (müvâzene ve mukterahât). Medine: Câmiʿatu’l-İmârât-Kısmu’d-Dirâseti’l-İslâmiyye, 1421.
• Gördük, Yunus Emre. “Tefsirde Muhteva–Metot İlişkisi Üzerine Kronotipolojik Bir Analiz Denemesi”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (DÜSBED). 7/13 (2015), 1-35.
• Gümüş, Sadrettin. “Ġarîbü’l-Kur’ân Tefsirinin Doğuşu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987-1988), 9-26.
• el-Halebî, Ebu’l-Abbas Şihâbeddin Ahmed b. Yusuf b. İbrahim (Abdiddâim es-Semîn). ʿUmdetü’l-ḥuffâẓ fî tefsîri eşrefi’l-elfâẓ. thk. Muhammed Bâsil Uyûni’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• el-Halîl b. Ahmed, el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿayn. thk. Abdulhamîd el-Handâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ılmiyye, 2002.
• el-Hamevî, Yâkūt b. Abdillâh Ebû Abdillâh Şihâbüddîn el-Bağdâdî er-Rûmî, Muʿcemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• el-Hattâbî, Ebu Süleyman Hamd b Muhammed b. İbrahim. Ġarîbü’l-hadis. thk. Abdülkerim İbrahim el-Azbâvî. Mekke: Câmiatu Ümmi'l Kurâ, 1982.
• el-Herevî, Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-ġarîbeyn fi’l-Kur’ân ve’l-hadîs, thk, Ahmed Mezid el-Ferîdî. Riyad: Mektebetu Nizar Mustafa el-Baz, 1999.
• Hızıroğlu, İsa. “Me‘âni’l-Kur’ân Eserlerinin Tarihsel Süreci”. Genç Mütefekkir Dergisi 3/2 (Aralık 2022), 606-636.
• İbn Abbas, Abdullah. Kitâbü’l-lugât fi’l-Kur’ân, thk. Selahaddin el-Müneccid. Kahire: Matbaatu’r-Risale, 1946.
• İbn Abbas, Abdullah. Tefsiru İbn Abbas el-Müsemmâ bi-Sahîfeti Ali b. Ebi Talha an İbn Abbas fi Tefsîri’l-Kur’ân’il-Kerîm. thk. Abdulmunım Reccal. Beyrut: Muessesetü’l-Kütübü’s-Sıkâfiyye, 1991.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân, thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Kuteybe, Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî’. Ġarîbü’l-hadîs. thk. Abdullah el-Cebûrî. Bağdat: Matbaatu el-Ânî, 1977.
• İbn Kuteybe, Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî’. Ġarîbü’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru Kütübi’l-'Ilmiyye, 1978.
• İbn Kuteybe, Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî’. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân, thk. Ahmed Sakr. Kâhire: Mektebet-ü Dârı't-Turâs, 1973.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Darul-Marife,ts.
• el-Harbî, İshâk b. İbrâhîm. Ġarîbü’l-ḥadîs̱. thk. Süleyman b. İbrahim b. Muhammed el-Abid. Mekke: Câmiatu Ümmü’l-Kura, 1985.
• el-İsfahânî Râgıb, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2009.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ġarîbü’l-hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kayhan, Veli. Ġarîbü'l-Hadis İlmi -Mahiyeti, Tarihçesi, Müellifler ve İstanbul Kütüphanelerindeki Yazmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1984.
• el-Kāsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd el-Herevî. Ġarîbü’l-hadîs. thk. Huseyn Muhammed Şeref – Abdusselâm Hârûn. Kahire: el-Matâbı’ul-Emîriyye, 1984.
• el-Kıftî, Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nüḥât, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Fikril Arabî, 1986.
• Kılıç, Hulusi. “A’şâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Koçkuzu, Ali Osman. “İbnü’l-Esîr, Mecdüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kurt, Mustafa. Ġarîbü’l-Kur’ân ve Ġarîbü’l-Kur’ân’a Dair Müstakil Eserler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1984.
• el-Medînî, Ebû Mûsâ Muhammed b. Ömer b. Ahmed. el-Mecmûʿu’l-muġīs̱ fî ġarîbeyi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱. thk. Abdülkerîm el-Azbâvî. Cidde: Dâru’l-Medinî li’ddıbâtı ve’n-Neşr, 1988.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebu Muhammed Hammuş b. Muhammed. el-ʿUmde fî ġarîbi’l-Ḳurʾân, thk. Yusuf Abdurrahman el-Mer’aşlı. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1981.
• Muhammed, Hüseyin Abdülhâdî. “İbn Asker el-Ġassânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Mutçalı. Serdar. el-Mu’cemu’l-Arabiyyul-hadis. İstanbul. Dağarcık Yayınları, 1999.
• Nâsır et-Tayyâr, Müsaid b. Süleyman. et-Tefsîru’l-lugaviyyûn lil-Kur’ân’il-Kerîm. Riyad: Dâru İbn el-Cevzî, 2002.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefâyât, thk. Ahmed el-Arnavût - Türki Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsü’l-Arabî, 2000.
• Sarı, Mehmet Ali. “İdgam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/471. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• es-Selâmî, Muhammed b. Nâsır Muhammed b. Ali. et-Tenbîh ʿale’l-elfâẓi’lletî vaḳaʿa ḫaṭaʾ fî naḳlihâ ev żabṭıhâ ev tefsîrihâ fî Kitâbi’l-Ġarîbeyn an Ebî Ubeyd el-Herevî, thk. Huseyn b. Abdilazîz b. Omar. Riyâd: Kûnûzü İşbîlyâ li’n-neşr ve’tevzi’. 2008.
• Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî, terc. Mahmut Fehmi Hicâzî, (Almancadan Arapçaya). Riyad: Câmiatu İmam Muhammed b. Suûdi’l-İslâmiyye-Câmiatu’l-Meliki Suûd, 1991.
• Sezgin, Fuat. Buhârî’nin Kaynakları. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1956.
• es-Sicistânî, Ebû Bekir Muhammed b. Uzeyz. Nüzhetü’l-ḳulûb fî tefsîri ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Yusuf Abdurrahman el-Meraşlî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2013.
• Sönmez, Mehmet Ali. “Ebu Musa el-Medenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• es-Subkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ, thk. Abdulfettah Muhammed Iclî - Mahmud Muhammed et-Tanâhî. Kahire: Dâru İhyâi Kutubi’l-Arabiyye, 1964.
• es-Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât, thk. Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Îsa el-Bâbi el-Halebî, 1964.
• es-Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fi ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Ali. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2004.
• es-Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Müheẕẕeb fîmâ vaḳaʿa fi’l-Ḳurʾân mine’l-muʿarreb. thk. et-Tıhâm er-Râcî el-Hâşimi. Mağrib: Matbaatu’l-Fedâle ts.
• Şafak, Ali. “Erş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Tılib, Abdulhamîd Seyyid. Ġarîbü’l-Kur’ân ricâlühû ve menâhicuhû min İbn Abbas ilâ Ebî Hayyân. Kuveyt: b.y. 1986.
• et-Tirmizi, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmîzî. nşr. Râid b. Sabri b. Ebi Alfe. Riyad: Dâru’l-Hıdâne lin-neşr ve’t-tevzî’, 2015.
• ez-Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-) meşâhîr ve’l-aʿlâm, thk. Omer Abdusselâm Tedmurî. Beyrut: Dârul-Kitâbi’l Arabî, 1990.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb Arnavut – Muhammed Naîm el-Araksûsî. Beyrut: Müesssetü’r-Risâle, 1996.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü’l-Vehbiyye, 2000.
• ez-Zerkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-İrfân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvaz Ahmed Zemeralî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1995.
• ez-Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b Abdullah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türas, 1984.