Major Shifts in Classical Tafsīr: From Early Exegesis to the Rise of al-Shurūḥ wa-l Ḥawāshī

Year 2025, Issue: 63, 1 - 12

Muhammed Coşkun

https://doi.org/10.29288/ilted.1559000

Abstract

This study explores the turning points in the historical development of Qur’ānic exegesis, from its very beginning to the period of annotations and super-commentaries (al-shurūḥ wa-l-ḥawāshī) from the 6th/12th century onwards, using comparative analysis and descriptive content methods, focusing on subfields like the “Nīshāpūr circle,” the “al-Kashshāf tradition,” and “al-Shurūḥ wa-l-Ḥāwāshī” literature. To better understand the formation and transformation of classical tafsīr, however, it is essential
to move beyond this simplistic view and trace the transformative paradigms. This study proposes an attempt at such a tracing process, which further and more specific studies should enrich. One of the key transformation points identified in this study is the contribution of al-Ṭabarī and his contemporaries, marking the end of the early period and the transition to comprehensive exegetical writing. The transformative impact of the Nishapurī circle of tafsīr can also be evaluated within this framework. The
“al-Kashshāf tradition”, an area whose significance has been somewhat understood in Turkish literature but has yet to be fully appreciated in international Qur’ānic studies, is also brought to the forefront in this article for its transformative role. Moreover, the contributions of Muʿtazilite thought, particularly its influence on Sunni kalām and subsequently on the discipline of rhetoric, and the transformation of tafsīr in the sixth century of the Hijri with the influence of rhetoric are of particular important in the
same context. Examining all of these major transformations from a panoramic perspective, this research engages critically with the corpus of Western Qur’ānic studies and proposes enriching this body of work with the developments in Turkish tafsīr literature.

Keywords

Tafsīr, al-Kashshāf tradition, Nishapurī school, Muʿtazila, Rhetoric

Klasik Tefsirde Büyük Dönüşümler: Erken Dönem Tefsirinden Şerh-Haşiye Edebiyatının Doğuşuna

Abstract

Bu çalışma, Kur'ân tefsirinin tarihsel gelişimindeki dönüşüm noktalarını başlangıcından 6./12. yüzyıldan itibaren şerh ve haşiyeler (eş-şurûh ve'l-havâşî) dönemine kadar incelenmekte, karşılaştırmalı analiz ve betimsel içerik yöntemlerini kullanarak, “Nîşâbûr çevresi”, “el-Keşşâf geleneği” ve “eş-Şurûh ve'l-Hâvâşî” literatürü gibi alt alanlara odaklanmaktadır. Tefsir tarihinin doğrusal bir çizgi gibi ilerlediği varsayımına dayanan modern tefsir tarihi yazımı ağırlıklı olarak ahkâm (fıkhî tefsir), filolojik ve işârî (ezoterik/alegorik) tefsir gibi farklı tefsir yöntemlerini bağlantılı örneklerle vurgular. Ne var ki klasik tefsirin oluşum ve dönüşümünü daha iyi anlayabilmek için bu bakış açısının ötesine geçmek ve dönüştürücü paradigmaların izini sürmek önemlidir. Bu çalışma, daha ileri ve spesifik çalışmalarla zenginleştirilmesi gereken böyle bir izleme sürecine yönelik bir teşebbüs teklif etmektedir. Bu çalışmada tespit edilen temel dönüşüm noktalarından biri, erken dönemin sonunu ve kapsamlı tefsir yazımına geçişi işaret eden Taberî ve çağdaşlarının katkısıdır. Nişabur tefsir halkasının dönüştürücü etkisi de bu çerçevede değerlendirilebilir. Diğer taraftan önemi Türkçe literatürde belirli ölçüde kavranmış, ancak uluslararası Kur’an çalışmaları alanında henüz yeterince takdir edilmemiş bir alan olan “Keşşâf geleneği” de dönüştürücü rolüyle bu makalede ön plana çıkarılmaktadır. Dahası, Muʿtezile düşüncesinin özellikle Sünni kelam ve belagat disiplinine katkıları ve belagatin tefsir üzerindeki etkisiyle hicri altıncı asırda tefsirin geçirdiği dönüşüm de aynı kapsamda önem arz etmektedir. Tüm bu büyük dönüşümleri panoramik bir bakış açısıyla inceleyen bu araştırma, Batı Kur'an çalışmaları külliyatına eleştirel
bir yaklaşım getirmekte ve bu külliyatın Türkçe tefsir literatüründeki gelişmelerle zenginleştirilmesini önermektedir.

Keywords

Tefsir, Keşşaf geleneği, Nişabur çevresi, Mutezile, Belagat

References

• Adıgüzel, Abdulcabbar. Ahmed b. Hanbel’de Tefsirin Mahiyeti ve Meşruiyeti Sorunu. PhD. Thesis. Marmara University, Istanbul, 2024.
• Al-ʿAskarī, Abū Hilāl b. ʿAbdullāh. Kitāb al-ṣınāʿatayn. Critical ed. ʿAlī Muḥammad al-Bījāwī – Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm. Beirut: Dār Iḥyā al-Kutub al-ʿArabiyya, 1952.
• Boyalık, M. Taha. “A Constitutive Work in the Qur’anic Exegesis Tradition of Sharh and Hashiya: Qutb al-Din al-Razi’s Sharḥ Mushkilāt al-Kashshāf,” Nazariyat 5/2 (November 2019): 143-166.
• Boyalık, M. Taha. el-Keşşâf Literatürü: Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Casasanto, Daniel. “The hierarchical structure of mental metaphors.” ed. B. Hampe. Metaphor: Embodied cognition and discourse. pp. 46-61. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
• Cerrahoğlu, İsmail. Kur’an Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Âmiller. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakütesi Yayınları, 1968.
• al-Dhahabī, Muḥammad Ḥusayn. al-Tafsīr wa-l-mufassirūn. Cairo: Dār al-Ḥadīth, 2005.
• Gleave, Robert. Islam and Literalism: Literal Meaning and Interpretation in Islamic Legal Theory. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2012.
• Goldfeld, Yeshayahu. “The Development of Theory on Qur’ānic Exegesis in Islamic Scholarship.” Studia Islamica, No. 67 (1988), pp. 5-27, 6.
• Al-Ḥamawī, Shihāb al-Dīn Abū ʿAbdullāh Yaʿqūt. Muʿjam al-Udabā. Critical ed. Iḥsān ʿAbbās. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1993.
• Heinrichs, Wolfhart. “On the Genesis of the ḥaqīqa-majāz Dichotomy,” Studia Islamica, No. 59 (1984), pp. 111-140
• Ibn al-Munayyir, Nāṣir al-Dīn Aḥmad. al-Intiṣāf fī mā taḍammanahū al-Kashshāf. (in al-Kashshāf) Critical ed. ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al-Mawjūd - ʿAlī Muḥammad Muʿavvad. Riyād: Maktabat al-Ubaikān, 1998.
• Ibn al-Murtaḍā, Aḥmad Ibn Yaḥyā. Ṭabaqāt al-Muʿtazila. Critical ed. Susanna Diwald-Wilzer. Beirut: Dār Maktaba lilḤayāt, 1961.
• Ibn Fūrak, Abū Bakr Muḥammad b. Al-Ḥasan. Mujarrad Maqālāt al-Ashʿarī. Critical ed. Daniel Giamert. Beirut: Dār alMashreq, 1987.
• Ibn Taymiyya, Taqī al-Dīn ʿAbd al-Ḥalīm. Muqaddimah fī uṣūl al-tafsīr. ed. Fawwāz Aḥmad Zamarlī. Beirut: Dār Ibn Ḥazm, 1994.
• Al-Jāḥiẓ, Abū ʿUthmān ʿAmr b. Baḥr. al-Ḥayawān. Critical ed. ʿAbd al-Salām Hārūn Cairo: Muṣṭafā al-Bābī al-Ḥalabī, 1965.
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf: Şerh ve Hâşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Kifayat Ullah. Al-Kashshāf: Al-Zamakhsharī’s Muʻtazilite Exegesis of the Qurʾān. Berlin-Boston: De Gruyter, 2017.
• Lane, Andrew J. A Traditional Muʿtazilite Qurʾān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī. Leiden-Boston: Brill, 2006.
• Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Melchert, Christopher. The Formation of the Sunni Schools of Law, 9th–10th Centuries C.E. Leiden, Brill, 1997.
• Al-Nadīm, Abū al-Faraj Muḥammad b. Abū Yaʿqūb Isḥāq. Kitāb al-Fihrist. Critical ed. Ibrāhīm Ramaḍān. Beirut: Dār al-Maʿrifa, 1997.
• Al-Qādī ʿAbd al-Jabbār, ʿİmād al-Dīn Abū al-Ḥasan. al-Mughnī -iʿjāz al-Qurʾān. Critical ed. Amīn al-Khūlī. Cairo: n.d.
• Al-Qādī ʿAbd al-Jabbār, ʿİmād al-Dīn Abū al-Ḥasan. al-Mughnī–al-naẓar wa al-maʿārif. Critical ed. İbrāhīm Madkour. Cairo: n.d.
• Al-Qādī ʿAbd al-Jabbār, ʿİmād al-Dīn Abū al-Ḥasan. Faḍl al-iʿtizāl wa ṭabāqāt al-Muʿtazila wa mubāyanātuhum li-sāir al-mukhālifīn. Critical ed. Fuād Sayyid. Tūnis: ad-Dār at-Tūnisiyya li an-Nashr, n.d.
• Al-Qādī ʿAbd al-Jabbār, ʿİmād al-Dīn Abū al-Ḥasan. Mutashābih al-Qurʾān. ed. By ʿAdnān Zarzūr, 2 Volumes. Cairo: Dār al-Turāth, n.d.
• Saleh, Walid. “The Gloss as Intellectual History: The Ḥāshiyahs of al-Kashshāf” in Oriens 41 (2013) 217–259.
• Saleh, Walid. “The Ḥāshiya of Ibn al-Munayyir (d. 683/1284) on al-Kashshāf of al-Zamakhsharī” in Books and Written Culture of the Islamic World: Studies Presented to Claude Gilliot on the Occasion of His 75th Birthday, Edited by Andrew Rippin and Roberto Tottoli. Leiden: Brill, 2015.
• Saleh, Walid. “The Last of the Nishapuri School of Tafsīr: al-Wāḥidī (d. 468/1076) and His Significance in the History of Qur’anic Exegesis,” Journal of the American Oriental Society 126 (2006), 223-243.
• Saleh, Walid. The Formation of the Classical Tafsir Tradition: The Qurʾān Commentary of al-Thaʿlabī. Leiden: Brill, 2004.
• Al-Sharīf al-Murtaḍā. Amālī al-Murtaḍā: Ghurar al-fawāid wa-durar al-qalāid. Critical ed. Muḥammad Abu al-Faḍl İbrāhīm, 2 Volumes. Cairo: Maktabat ʿĪsā al-Bābī al-Ḥalabī, 1974.
• Sirry, Mun’im. Controversies over Islamic Origins: An Introduction to Traditionalism and Revisionism. Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 2021.
• Al-Suyūṭī, Jalāl al-Dīn ʿAbd al-Raḥmān Ibn Abī Bakr. Nawāhid al-abkār wa-shawārid al-afkār. Critical ed. Aḥmad Ḥāj Muḥammad ʿUthmān, -Pdh. Dissertation. Mecca: Jāmiʿatu Umm al-Qurā, 2003.
• Al-Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad ibn Jarīr. Jāmiʿ al-bayān ʿan taʾwīl al-Qurʾān. Critical ed. ʿAbd al-Muḥsin al-Turkī, 26 Volumes. Cairo: Dār Hajr, 2001.
• Al-Taftāzānī, Saʿd al-Dīn Maḥmūd b. ʿUmar. Ḥāshiya al-Taftāzānī ʿala-l-Kashshāf. Critical ed. Muḥammad Fādil Jīlānī. Istanbul: Markaz Jīlānī, 2021.
• Vishanoff, David R. The Formation of Islamic Hermeneutics: How Sunni Legal Theorists Imagined a Revealed Law. New Haven Connecticut: American Oriental Society, 2011.
• Al-Zamakhsharī, Abū al-Qāsim Maḥmūd b. ʿUmar. al-Kashshāf ʿan ḥaqāig al-tanzīl. Critical ed. Māhir Adīb Ḥabbūsh, 10 Volumes. İstanbul: Dār al-Lubāb, 2021.