The Building Blocks of the Language’s Uncertainty before Fakhr al-Dīn al-Rāzī: The Case of ‘Abd al-Qāhir al-Jurjānī

Year 2025, Issue: 64, 138 - 149, 28.08.2025

Şeyma Gülsüm Önder

https://doi.org/10.29288/ilted.1644577

Abstract

In the Islamic tradition, linguistic signification has been examined within legal theory (uṣūl al-fiqh) and theo
logy (kalām). These fields discussed linguistic signification in relation to the certainty it conveys. Fakhr al-Dīn
al-Rāzī (d. 606/1210) is considered one of the first to systematize this issue as a theory. He argued that linguis
tic signification is conjectural (ẓannī) due to possibilities that hinder certainty. This claim was previously de
fended by Taqī al-Dīn al-Najranī (7th/13th century) and some Ḥanafī circles. However, no linguist is mentioned
as expressing such a view or influencing Rāzī. This article claims that Rāzī was influenced by ʿAbd al-Qāhir
Jurjānī (d. 471/1078–79) in developing his theory. It seeks to examine Jurjānī’s opinions on the matter. The
introduction discusses how the issue is addressed in legal theory, theology, and other Islamic sciences, reviews
the literature, and states the originality of this study. The article then analyzes theories on the certainty of
linguistic signification and evaluates Jurjānī’s views on its conjecturality. It is shown that Jurjānī addressed
internal factors, such as word order and the lack of meaning in isolated words, as well as external factors,
like the possibility of error in transmission. The absence of a linguist before Jurjānī who explicitly supported
this idea underlines the significance of the study. Furthermore, the article moves the question of certainty in
linguistic signification from theology and legal theory back to language itself. It examines the conjecturality of
language through the interaction between Rāzī and Jurjānī, using linguistic arguments. The method follows
qualitative research, employing data analysis and observation.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , ʿAbd al-Qahir Jurjānī , Fakhr al-Dīn al-Rāzī , Linguistic Signification , The Uncertainty

Fahreddin Râzî Öncesi Dilin Zannîliğinin Yapı Taşları: Abdülkâhir Cürcânî Örneği

Abstract

İslâm geleneğinde dilsel delâlet, fıkıh usûlü ve kelâm ilminin inceleme alanlarından biri olmuştur. Bu ilim dalları
dilsel delâleti, ifade ettiği kesinlik bağlamında tartışmıştır. Bu bağlamda Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) meseleyi
sistematik bir şekilde teori haline getiren ilk âlimlerden kabul edilmiştir. Ona göre dilsel delâlet, kesinliğe engel
olan birtakım olasılıklar taşıdığından dolayı zannîdir. Bu iddianın, Râzî öncesinde Takiyüddin Necrânî (VII./XIII.
yüzyıl) ve bazı Hanefî ekoller tarafından savunulduğu bilinmekte olup bu hususta görüş beyan eden yahut Râzî’nin
kendisinden etkilendiği düşünülen herhangi bir dil âlimi zikredilmemiştir. Bu makale, Râzî’nin dilsel delâletin zan
nîliği teorisini ortaya atarken Abdülkâhir el-Cürcânî’den (ö. 471/1078-79) etkilendiğini iddia etmekte ve Cürcânî’nin
konu hakkındaki görüşlerinin araştırılmasını amaçlamaktadır. Makalenin girişinde konunun fıkıh usulü ve kelâm
ile birlikte diğer İslâmî ilimlerde nasıl ele alındığına, bu alandaki literatür bilgisine ve bu çalışmanın ilgili litera
türdeki yeri ve özgünlüğüne değinilmiştir. Diğer başlıklarda sırayla dilsel delâletin kesinliğine ilişkin teoriler ve
Cürcânî’nin dilsel delâletin zannîliğine dair görüşleri değerlendirilmiştir. Buna göre Cürcânî’nin dilsel delâletin
kesinlik ifade etmediğine ve kesinliğe engel olan takdim-tehîr, kelimenin tek başına bir anlam taşımaması gibi
dâhilî olgular ile dil râvîlerinin hata yapma olasılığında görüldüğü üzere haricî durumlara temas ettiği tespit edil
miştir. Dilsel delâletin zannîliği fikrini benimseyen yahut ima eden herhangi bir dil âliminden daha önce bahse
dilmemiş olması, çalışmanın önemini ortaya koymaktadır. Bunun yanısıra makalede, dilsel delâletin kesinlik ifade
etme sorunsalı fıkıh usûlü ve kelâm alanlarının dışında, asıl inceleme alanı olan dile kaydırılmaktadır. Nitekim dilin
zannîliği meselesi, Râzî-Cürcânî etkileşimi çerçevesinde dilbilimsel argümanlar kullanılarak sorgulanmaktadır.
Makalede yöntem olarak ise nitel araştırma metotlarından veri analizi ve nitel gözlem tercih edilmiştir.

Keywords

Arap Dili ve Belagati , Abdülkâhir Cürcânî , Fahreddin Râzî , Dilsel Delâlet , Zannîlik

References

• Cengiz, Mehdi. “Dilde Kesinlik Konusunda Molla Gürânî’nin Birleştirici Yorumu ve Bunun Eleştirisi”. Trabzon İlahiyat Dergisi 8/2 (2021), 139-153.
• Cengiz, Mehdi. Dilde Kesinlik Sorunu: Anlatabilmenin İmkânı. İstanbul: Ketebe, 2021.
• Cengiz, Mehdi. “Fahreddin Er-Râzî’nin ‘Dilde Kesinlik’ Sorununa Yaklaşımı: Tespit ve Tercih”. Kutadgubilig Felsefe – Bilim Araştırmaları Dergisi 42 (2021), 139-153.
• Cengiz, Mehdi. Klasik İslâm Düşüncesinde Delâlet: Göstergebilim Tarihinin Kayıp Halkası. Ankara: Kitabe Yayınları, 2023.
• Cengiz, Mehdi. “Şemseddin es-Semerkandî’de Lafzî Delillerin Kesinliği Problemi”. Nazariyat 8/2 (2022), 33-49.
• Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed İbn Kayyim. es-Savâʿikü’l-mürsele fi’r-reddi ʿale’l-
• Cehmiyye ve’l-Muʿattıla. thk. Ali b. Muhammed ed-Dahîl. 4 Cilt. Riyad: Dârü’l-ʿÂsıme, 1412–1991. Cürcânî, Abdülkahir. Delâilü’l-iʿcâz. thk. İbrahim b. Ahmed el-Vâfî. Rabat: Mektebetü Dârü’l-Emân, 1442–2021.
• Cürcânî, Abdülkahir. Delâilü’l-iʿcâz: Sözdizimi ve Anlambilim. çev. Osman Güman. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Cürcânî, Abdülkahir. Esrârü’l-belâga fi ilmi’l-beyân. thk. es-Seyyid Muhammed Reşid Rıza. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1409–1988. Cürcânî, Abdülkahir. Esrârü’l-Belâgat/Belâgatin Sırları. çev. Zekeriya Çelik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Çakmak, Selma. “Dilin Kesinliği Müdafaasında İbn Teymiyye”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 430-449. Çakmak, Selma. “Dilin Kesinliği Problemini Hanefi Fıkıh Usûlüne Taşıyan Âlim: Sadrüşşerîa”. Journal of Islamic Research 32/3 (2021), 582-599. Çakmak, Selma. “Lafzî Delillerin Kesinliği Sorununun Fıkıh Usûlüne Yansıması”. İslamî İlimlerde Lafzî Delillerin
• Kesinliği Problemi. ed. Mehdi Cengiz, Şeyma Gülsüm Önder. 181-205. Ankara: Kitabe Yayınları, 2024.
• Çetin, Zübeyir. “Naklî/Lafzî Delilin Zannîliği Probleminin Kelâma Yansımaları -Fahreddin er-Râzî Örneği-”.
• KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 20/1 (2022), 398-417. İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Mecmûʿü’l-fetâvâ. thk. ʿÂmir Cezzâr, Enver
• Bâz. 37 Cilt. Mansûre: Dârü’l-vefâ, 1426–2005. İbnü’n-Neccâr, Muhammed b. Ahmed b. Abdülaziz. Şerhü’l-Kevkebi’l-münîr. thk. Muhammed ez-Zühaylî,
• Nezîh Hammâd. 4 Cilt. Dımaşk: Mektebetü’l-ʿubeykân, 2. Basım, 1413–1993. İsfahani, Ebu Abdillah Muhammed b. Mahmud el- ’Adi İbn ’Abbad. el-Kâşif ʿani’l-Mahsûl fi ʿilmi’l-usûl. thk.
• Adil Ahmet Abdülmevcud, Ali Muhammed Mu’avvaz. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l- ’İlmiyye, 1419–1998. Kaygısız, Halil İbrahim. “Lafzî Delillerin Zannîliği Sorununun Tefsire Yansıması: Fahreddin er-Râzî Örneği”.
• İslamî İlimlerde Lafzî Delillerin Kesinliği Problemi. ed. Mehdi Cengiz, Şeyma Gülsüm Önder. 127-180. Ankara: Kitabe Yayınları, 2024. Cengiz, Mehdi. Anlatabilmenin İmkânı. İstanbul: Ketebe, 2021.
• Raşrâş, Ahmed el-Hâdî. “Zâhiretü’l-izmâr fi’n-nahvi’l-ʿArabî beyne vüzûhi’l-maʿnâ ve selâmeti’t-terkîb”.
• Mecelletü’l-Câmiî, 23. Râzî, Fahreddin. Mefâtîhü’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 3. Basım, 1420–1999.
• Râzî, Fahreddin. el-Erbaʿîn fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1406–1986. Râzî, Fahreddin. Meʿâlimu usûli’d-dîn. Kuveyt: Dârü’z-Ziyâ, 1433–2012.
• Râzî, Fahreddin. el-Mahsûl fî ʿilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Cabir Feyyaz el-ʿAlvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1412–1992. Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-ʿArabî, 1407–1987. Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dârü Sâdır, 1424–2004.
• Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-ʿukûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Saʿîd Abdüllatîf Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 1436–2015.
• Râzî, Kutbuddin. Levâmiʿu’l-esrâr fi şerhi Metâliʿil-envâr. İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1303–1886.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebû Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ʿukûl. thk.
• Muhammed Zeki Abdülberr. Katar: Metâbiʿü’d-Devha el-Hadîsiyye, 1404–1984. Tanrıver, Mustafa. “İmam Mâtürîdî’ye Göre Dilsel Delaletin Zannîliği”. İslamî İlimlerde Lafzî Delillerin Kesinliği
• Problemi. 95-126. Ankara: Kitabe Yayınları, 2024. Taşdelen, Hasan. “Belâgat İlmi ve Tarihi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri tarih ve Problemler. ed. İsmail
• Güler. 215-306. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Tehânevî, Muhammed b. ʿAla b. Ali el-Fârûkî el-Hanefî. Keşşâf Istılâhâti’l-Fünûn. thk. Ali Dehrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1416–1996. Türker, Ömer. “Eş‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 19 (2008), 1-23. Türker, Ömer. Seyyid Şerif Cürcani’nin Tevil Anlayışı: Yorumun Metafizik, Mantıki ve Dilbilimsel Temelleri.
• İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006. Yahya, Kiyân Ahmed Hâzim. el-İhtimâlâtü’l-lügaviyye el-mühille bi’l-katʿ ve teʿâruzuhâ ʿinde’l-usûliyyin.
• Dubai: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîdi’l-Müttehide, 2013. Yavuz, Yusuf Şevki. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1994), 36:140-141.
• ʿAvîd, Abdülazîz b. Muhammed b. İbrâhim. Zanniyyetü’d-delâili’l-lafziyye beyne’l-İmâmi’r-Râzî ve
• Şeyhilislâm İbn Teymiyye rahimehumullâh ve eseruhû fi’l-inhirâfi’l-istidlâliyyi’l-muʿâsır. Riyad: Dârü’l-Akîde, 1438–2017.