Tarihsel Süreç Açısından Erken Dönemde ve Eş‘arî Kelâm Sisteminde İlâhî Sıfatların Tasnifi

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 93 - 118, 24.04.2025

Vezir Harman

https://doi.org/10.20486/imad.1610491

Abstract

Bu çalışmada tarihsel süreçte Eş‘arî kelâm sisteminin ilâhî sıfatların tasnifi incelenmiştir. Tarihsel süreçte Eş‘arî alimlerin ilâhî sıfatların tasnifinde hareket noktaları ile tasniflerdeki farklılıklar ve benzerlikler dikkate alınarak analizlerde bulunulmuştur. Eş‘arîlerin tasnifine hem içerden hem de dışarıdan yapılan eleştiriler göz önüne alınmış, bu eleştirilerin bir sorun oluşturup oluşturmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Farklılıklar kısaca izah edilmiş ve detaylı analizden kaçınılmıştır. Kelâm eğitiminde uluhiyet konusunun temelini oluşturan ilâhî sıfatların öğretilmesinde sıfat tasnifine dair problemlerin çözülmesinde ve mantığın kavranmasında tarihsel süreçteki farklı tasniflerin tespit edilmesi önemli bir yere sahiptir. Tarihsel süreçte Ehl-i Sünnet âlimleri sıfatların tasnif edilip edilmeyeceği konusunda ihtilaf etmişlerdir. Selef-i Salihin âlimlerinin çoğu ve bazı Kelâm alimleri, ilâhî sıfatları tek başlık altında ele almayı tercih etmişlerdir. Fakat birçok Kelâm âlimi ilâhî isimleri ve sıfatları tasnif etmenin sakıncası olmadığına inanmış ve farklı sıfat tasnifleri ortaya koymuşlardır. Çalışmamız Eş‘arî alimlerin tarihsel süreçteki sıfat tasniflerini ve mantığını kavramayı amaçlamaktadır. Fakat bütün Eş‘arî alimlerin ilâhî sıfat tasniflerini ortaya koymak, makale hacmini aşacağı için tarihte öne çıkan bazı Eş‘arî alimlerin tasniflerine yer vermekle yetinilmiştir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan sıfat tasniflerine katkı sağlamak hedeflenmiştir. Çalışma nitel araştırma yöntemlerinden doküman inceleme usulüne göre yürütülmüş olup çalışma sonunda söz konusu tasnifin Eş‘arîlerin kelâm yöntemleriyle ve itikâdî görüşleriyle uyumlu ve tutarlı olduğu ortaya çıkmıştır.

Keywords

Kelam , Ehl-i Sünnet , Eş'arî , Allah'ın sıfatları , Tasnif

The Classification of Divine Attributes in the Early Period and the Ash'arite Theological System in terms of Historical Process

Abstract

This study analyses the classification of divine attributes in the Ash'arite theological system in the historical process. In the historical process, the points of departure of Ash'arite scholars in the classification of divine attributes and the differences and similarities in the classifications were analysed. Both internal and external criticisms of the Ash'arite classification have been taken into consideration, and it has been tried to determine whether these criticisms constitute a problem or not. Differences are briefly explained and detailed analyses are avoided. The identification of different classifications in the historical process has an important place in the teaching of divine attributes, which form the basis of the subject of divinity in theological education, in solving the problems related to the classification of attributes and in comprehending logic. In the historical process, the scholars of Ahl al-Sunnah disagreed on whether the attributes should be classified or not. Most of the scholars of Salaf al-Salihin and some theological scholars preferred to deal with the divine attributes under a single heading. However, many theological scholars believed that there is no harm in classifying divine names and attributes and they put forward different classifications of attributes. Our study aims to comprehend the classification of attributes and the logic of Ash'arite scholars in the historical process. However, since presenting the classifications of divine attributes of all Ash'arite scholars would exceed the volume of the article, it is sufficient to include the classifications of some prominent Ash'arite scholars in history. It is aimed to contribute to the classifications of attributes that are widely used today. The study was conducted according to the document analysis method, one of the qualitative research methods, and at the end of the study, it was revealed that the classification in question was compatible and consistent with the theological methods and the theological views of the Ash'arites.

Keywords

Kalām , Ahl al-Sunna , al-Ashʿarī , Attributes of Allah , Classification

References

• Ahmed b. Hanbel. el-Akidetü Rivâyetü Ebîbekr el-Hallâl. thk. Abdulaziz İzzuddin. Dimeşk: Dâru Küteybe, 1408.
• Âmidî, Seyfeddin. Ebkâru’l-Efkâr fi Usûli’d-Din. Thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. Kâhire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1424/2004.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Medresetü’l-İlahiyyat bi Daril-fünun Türkiye, 1346/1928.
• Bâkıllânî. Temhidu’l-Evâil ve Telhisu’d-Delâil. thk. İmaduddin Ahmed Haydar. Lübnan: Müessesetü’l-Kütübis-Sekafiyyeti, 1407/1987.
• Berbehârî, Ebu Muhammed Hasan b. Ali. Şerhu’s-sünne. thk. Halid b. Kasım. Suudi Arabistan: Mektebetül-Ğurabail-Eseriyye, 1414.
• Beyhâkî, Ahmed b. Hüseyin. Kitâbu’l-Esmâ ve’s-Sıfât. thk. Şeyh İmaduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Daru’l-Kitabu’l-Arabî, 1415/1994.
• Beyhâkî, Ahmed b. Hüseyin. Şuabu’l-İman. thk. Abdulaliyy Abdulhamid Hâmid. Hindistan: Mektebetür-Rüşd, 1323/2003.
• Cüveynî. Abdulmelik b. Abdullah. Kitâbü'l-irşâd ilâ Kavâtıʻi'l-edille fî Usûli'l-itikâd. thk. Dr. Muhammed Yusuf Musa-Ali Abdu'l Mun'im Abdu'l-Hamid. Mısır: Mektebetü'l-Hanci, 1950.
• Cüveynî. eş-Şâmil fi Usûlü’d-dîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr vd. İskenderiyye: Menşeetü’l-Mearif, 1969.
• Çelebi, İlyas “Sıfat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 2009.
• Düzgün, Şaban Ali. “Allah’a İman”. İslam İnanç Esasları. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• İmâm Ebû Hanîfe. “el-Fıkhu’l-Ekber”, Beş Eser.:Çev. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV, 2017.
• Ebu’l-Ya‘lâ el-Ferrâ. el-Mu ‘temed fî Usûli’d-din. thk. Vedi’ Zeydân. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1974.
• Emirdağı, Haşim. İbnü’l-Vezir’in Hayatı, Şahsiyeti, Metodu ve Kelâmî Görüşleri. Kayseri: Doktora Tezi, 2009.
• İbn Fürek, Ebubekir Muhammed b. Hasan. Mücerredu Makâlâti’ş-Şeyḫ Ebi'l-Hasan el-Eşʻarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru'l-Maşrık, 1987.
• İbn Hazm. el-Fasl (Dinler ve Mezhepler Tarihi). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Teymiyye, Beyânu Telbisi’l-Cehmiyye fi Tesisi Bidahimi’l-Kelâmiyye, thk. Bir grup alim. Medine: Mecmeu’l-Meliki Fahd, 1426.
• İbn Teymiyye. Dakâiku’t-Tefsir. thk. Muhammed Seyyid. Dımeşk: Müessesetü Ulumi’l-Kur’ân, 1404.
• İbn Teymiyye. Mecmeu’l-Fetevâ. thk. AbdurRahmân b. Muhammed b. Kasım. Medine: Mecmeul-Meliki Fahd, 1416/1995.
• İbn Vezir, Muhammed b. İbrâhim. el-Avâsım ve’l-Kavâsım fi’z-zebbi an Sünneti Ebi’l-Kâsım. thk. Şuayb Arnavud. Beyrut: Müessesetür-Risale, 1415/1994.
• İmam Eş‘arî. Makalatül-İslamiyyin ve İhtilafül-Musallin. thk. Naim Zerzur. Mısır: Mektebetül-Mısriyye, 1426/2005.
• İmam Eş‘arî. Risaletün ila Ehli’s-Sağr bibâbil-Ebvab. thk. Abdullah Şakir Muhammed el-Cüneydî. Medine: İmadetu’l-bahsi’l-ilmi bi’l-câmiati’l-islâmiyye, 1413.
• İmam Gazzâlî. el-İktisâd fi’l-i’tikâd. Beyrut: Daru’l kutubi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• İmam Mâtüridî. Kitabü’t-tevhid. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiyye: Daru’l-cemaati’l-mısriyye, trs.
• İmam Mâtûrîdî. Te'vîlâtu Ehli's-sünne. thk. Mecdî Baslum. Beyrut: Dârul-Kutubi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• İmam Şâfiî. el-Fıkhu’l-Ekber fi Usulü’d-din. Çev. Vezir Harman. İstanbul: Bekâ Yayınları, 2019.
• İsfehânî, Râgıb. Müfredât (Kur’ân Kavramları Sözlüğü). Tercüme: Abdulbâki Güneş, Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2012.
• Kâdı Abdulcebbâr. Şerhu’l-Usuli’l-Hamse (Mu’tezilenin Beş Esası). Çev. İlyas Çelebi.İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Keskin, Mehmet. İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Kurt, Fatih. “Kelam İlmindeki Sıfat Tasniflerine İlişkin Bir Değerlendirme”. Turkish Academic Research Review, 4(4), (2019). 613-630. https://doi.org/10.30622/tarr.646781
• Kurtûbî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrâhim Atfîş. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1384/1964.
• el-Lekanî, İbrâhim Mâlikî el-Eş‘arî. Hidâyetü'l-Mürid. Tahkîk: Mervân Hüseyin Muhammed Abdussalihin. Kahire: Dâru’l-Basair, 1430/2009.
• el-Lekanî, İbrâhim. Ümdetü’l-Mürid Li Cevhereti’t-Tevhîd. thk. Beşîr Berhân. Beyrut: Daru’l-Kütübül-İlmiyye, 2015.
• el-Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usulü’d-din (Ehl-i Sünnet Akaidi). Tercüme: Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1980.
• er-Râzî, Fahreddin. Levâmi u’l-beyyinât Şerhu esmâ illâhi Teâlâ ve’s-sıfât. thk. Seyyid Muhammed Bedreddin-Ebû Firâs en-Na’sânî el-Halebî. Mısır: el-Matbaatu'ş-Şerefiyye, 1323.
• er-Râzî, Fahreddin. Tefsiru’l-Kebir. Beyrut: Daru İhyâ-i’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
• es-Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî Beyâni’t-Tevhîd. thk Ömür Türkmen. Amerika Birleşik Devletleri: Gorgias Press, 2018.
• Sancar, Muhammed Mustafa. İlâhî Sıfatlar Ekseninde Eş‘arî Kelâmının Değişim Süreci. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• es-Senûsî, Muhammed b. Yusuf. Ümmü’l-Berâhin. thk. Dr. Halid Zührî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihâl. Kahire: Müessesetü’l-Halebi, trs.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. Nihâyetu’l-İkdâm fi ilmi’l-Kelâm. thk. Ahmed Ferid el-Mezidî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1425.
• Topaloğlu, Bekir ve İlyas Çelebi. Kelâm Terimleri Sözlüğü. Ankara: İSAM Yayınları, 2015.