Mağrib Eş‘arîliği’nde Bir Kurucu Metin: Ebû Amr Osman es-Selâlicî’nin el-ʿAḳīdetü’l-burhâniyye’si

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 338 - 361, 21.08.2025

Hayrunnisa Keklik , Ulvi Murat Kılavuz

https://doi.org/10.20486/imad.1694650

Abstract

Bu makale, Mağrib bölgesinde Eş‘arî kelâmının kurumsallaşmasında temel bir dönüm noktası teşkil eden Ebû Amr Osman es-Selâlicî’nin el-ʿAḳīdetü’l-burhâniyye adlı risalesini konu edinmektedir. Çalışma, bu metnin Mağrib bölgesinde resmî ve yaygın inanç hâline gelmesinde oynadığı merkezî rolün tarihî, teolojik ve sosyo-politik açılardan değerlendirilmesi ve Türkiye’de henüz yeterince incelenmemiş olması sebebiyle akademik literatüre özgün bir katkı sunması açısından önem arz etmektedir. Çalışmanın amacı, Türkçe literatür açısından tanınmayan bir eserin, bu eserin müellifinin ve bu eser üzerine oluşmuş bir geleneğin tanıtılmasına katkı sağlamaktır. Bu çerçevede araştırma, özellikle el-ʿAḳīdetü’l-burhâniyye’nin Mağrib, Endülüs, Sudan ve Osmanlı coğrafyasında nasıl karşılandığını ve eser etrafında teşekkül eden şerh, ihtisar ve nazım faaliyetlerini kapsamaktadır. Ancak çalışmanın sınırları, doktrinel tartışmalardan ziyade eser etrafında teşekkül eden bu faaliyetler ile eserin bölgede Eş‘arî kimliğin ihyâsı üzerindeki etkisini göstermeye odaklanmaktadır. Eserlerin coğrafî dağılımı, müelliflerin meşrebî farklılıkları, hem ana metnin hem de şerhlerin tedris faaliyetlerinde kullanımı ve yayılımına dair yapılan tespitlerle, el-ʿAḳīdetü’l-burhâniyye’nin Mağrib Eş‘arîliği’nin bir kurucu metni olarak kabul edilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmaktadır.

Keywords

Kelâm, Mağrib, Eş‘ariyye, el-ʿAḳīdetü’l-Burhāniyye, el-Cüveynî, es-Selâlicî

A Tradition-Founding Text in Maghribi Ashʿarism: Abū ʿAmr ʿUthmān al-Salālijī’s al-ʿAqīdah al-burhāniyyah

Abstract

This article focuses on the treatise al-ʿAqīda al-burhāniyya by Abū ʿAmr ʿUthmān al-Salālajī, a key figure in the institutionalization of Ashʿarī kalām in the Maghrib region. The study is significant in that it offers an original contribution to academic literature by evaluating, from historical, theological, and socio-political perspectives, the central role this text played in the establishment of Ashʿarism as an official and widespread creed in the Maghrib, and due to the fact that it has not yet been sufficiently studied in Turkey. The aim of this research is to contribute to the introduction of a work that is largely unknown in Turkish academic circles, along with its author and the tradition that has developed around it. In this work, the study particularly explores how al-ʿAqīda al-burhāniyya was received in the Maghrib, al-Andalus, Sudan, and the Ottoman territories, as well as the commentarial, abridgement, and versification activities that formed around the text. However, the scope of the study is limited not to doctrinal debates, but rather to these activities surrounding the text and their role in the revival of Ashʿarī identity in the region. Through analyses of the geographical distribution of the works, the doctrinal orientations of the authors, and the use and dissemination of both the main text and its commentaries in educational contexts, the study concludes that al-ʿAqīda al-burhāniyya should be regarded as a foundational text of Maghribi Ashʿarism.

Keywords

Kalām, Maghrib, Ashʿarism, al-ʿAqīda al-Burhāniyya, al-Juwaynī, al-Salālicī

References

• Bağdâdî, Babanzâde İsmâil Paşa. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyl ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. M. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bahtî, Cemal Allâl. ʿUsmân es-Selâlicî ve meẕhebiyyetühü’l-Eşʿariyye: Dirâse li-cânibin mine’l-fikri’l-kelâmî bi’l-Maġrib min ḫilâli’l-Burhâniyye ve şurûḥihâ. Rabat: Vizâretü’l-Evkāf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2005.
• Bedevî, Abdurrahman. Meẕâhibü’l-İslâmiyyîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1973.
• Besrûr, Abdürrezzak. “İbn Bezîze, Ebû Fâris ʿAbdü’l-ʿazîz b. İbrâhîm”, Mevsûʿatü aʿlâmi’l-ʿulemâʾ ve’l-üdebâʾi’l-ʿArab ve’l-Müslimîn. 3/414-417. Tunus - Beyrut: el-Munazzamatü’l-Arabiyye li’t-Terbiye ve’s-Sekāfe ve’l-Ulûm - Dâru’l-Cîl, 2012 - 2005.
• Bul‘îş, İkrâm. Huḍûru’l-Burhâniyye li’s-Selâlicî fi’d-dersi’l-ʿaḳadî el-Maġribî ilâ ḥudûdi’l-ḳarni’l-ʿâşir el-hicrî. Rabat - Tıtvan: er-Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ - Merkezü Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî li’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-Akadiyye, 2023.
• Cezûlî, Ebû İmrân Mûsâ b. Muhammed. Muḫtaṣaru’l-Mebâḥisi’l-ʿaḳliyye li’l-Yefrenî. Tıtvan: el-Mektebetü’l-Hâssa li-Ahmed Benî’îş.
• Cezûlî, Ebü’ş-Şemh Muhammed b. Ali el-Yûlû. “Ebû ʿAmr es-Selâlicî el-Fâsî (574 h.) ṣâḥibü’l-ʿAḳīdeti’l-burhâniyye: Müceddidü’l-meẕhebi’l-Eşʿarî bi’l-Ġarbi’l-İslâmî fi’l-ḳarn 6 h.” Mevsûʿatü ʿilmi’l-kelâmi’l-vasîṭ ve’l-muʿâṣır: ʿİlmü’l-kelâm beyne’l-menhec ve’t-tecdîd. 1/524-525. Vehran - Beyrut: İbnü’n-Nedîm li’n-Neşr ve’t-Tevzî - Dâru’r-Ravâfidi’s-Sekāfiyye, 2017.
• Fâsî, Muhammed el-Âbid. Fehresü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn. 3 Cilt. Dârülbeyzâ - Rabat: Dâru’l-Kitâb - İfrîkiyâ eş-Şark, 1979.
• Garbî, Ebû Abdillah Muhammed b. Süleyman en-Nâlî el-İmrânî. Şerḥu’l-Burhâniyye li’ş-Şerîf el-ʿİmrânî el-Ġarbî min taḳyîdi Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdirraḥmân el-Medyûnî. thk. İkrâm Bul‘îş. 2 Cilt. Rabat - Tıtvan: er-Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ - Merkezü Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî li’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-Akadiyye, 2022.
• Haffâf, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Abdillah b. Ahmed el-Ensârî el-Endelüsî el-İşbîlî et-Tâzî. el-ʿAḳīdetü’l-burhâniyye li-ʿUsmān es-Selâlicî t. 564 h. bi-şerḥi Ebî Bekr el-Ḫaffâf el-Enṣârî et-Tâzî (ḳ 7 h.): Dirâse ve taḥḳīḳ. thk. Muhammed Cemâl. Huneyfira: Verrâkatü Âyet Harrâr li’t-Tıbâa ve’l-Hidemât, 2016.
• Haffâf, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Abdillah b. Ahmed el-Ensârî el-Endelüsî el-İşbîlî et-Tâzî. Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi’l-burhâniyye fî uṣûli’d-diyânât ve ʿilmi’l-kelâm. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 2150.
• Hamînâ, Veled - Muhammed, Muhammedin Veled Seydî. “el-Eşʿariyye fî Mûrîtânyâ: eş-Şeyḫ Muḥammed el-Yedâlî Nemûẕecen”. Mecelletü’l-ʿUlemâʾi’l-Efâriḳa 2 (2020), 101-128.
• Harputlu, Ahmet Selim. Mağrib Eş‘arîliği: Teşekkül Süreci. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024.
• Hebtî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. Naẓmü’l-ʿAḳīdeti’l-burhâniyye. el-ʿAḳīdetü’l-Burhâniyye li-ʿUsmân es-Selâlicî el-Fâsî (t. 574 h.) ve Naẓmühâ li-ʿAbdillâh el-Hebṭî el-Ġumârî eṭ-Ṭancî (t. 963 h.). thk. Cemal Allâl el-Bahtî. Rabat - Tıtvan: er-Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ - Merkezü Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî li’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-Akadiyye, 2020.
• Hudaykî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Abdillah el-Mânûzî es-Sûsî el-Cezûlî. Ṭabaḳātü’l-Ḥuḍaykî. thk. Ahmed Bûmezkû. 2 Cilt. Dârülbeyzâ: Matbaatü’n-Necâhi’l-Cedîde, 2006.
• İbn Âşir, Ebû Muhammed Abdülvâhid b. Ahmed b. Alî el-Endelüsî el-Fâsî. Metnü İbn ʿÂşir el-müsemmâ bi’l-Mürşidi’l-muʿîn ʿale’ż-żarûrî min ʿulûmi’d-dîn. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, ts.
• İbn Ebî Zer‘, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdillah b. Ahmed el-Fâsî. el-Enîsü’l-muṭrib bi-ravżi’l-ḳırṭâs fî aḫbâri mülûki’l-Maġrib ve târîḫi medîneti Fâs. Rabat: Dâru’l-Mansûr, 1972.
• İbn Ebî Zer‘, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdillah b. Ahmed el-Fâsî. eẕ-Ẕaḫîretü’s-seniyye fî târiḫi’d-Devleti’l-Merîniyye. Rabat: Dâru’l-Mansûr, 1977.
• İbn Gāzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Osmânî el-Miknâsî. Buġyetü’ṭ-ṭullâb fî şerḥi Münyeti’l-ḥussâb. Fes: y.y., 1899.
• İbn Meryem, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed eş-Şerîf el-Medyûnî et-Tilimsânî. el-Bustân fî ẕikri’l-ʿulemâʾ ve’l-evliyâʾ bi-Tilimsân. thk. Muhammed İbn Ebû Şeneb. Cezayir: el-Matbaatü’s-Seâlibiyye, 1908.
• İbn Rüşeyd, Ebû Abdillah Muhibbüddin Muhammed b. Ömer el-Fihrî es-Sebtî. Milʾü’l-ʿaybe bi-mâ cümiʿa bi-ṭûli’l-ġaybe fi’l-vicheti’l-vecîhe ile’l-Ḥaremeyn Mekke ve Ṭaybe. thk. Muhammed el-Habib İbnü’l-Hoca. 5 cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1982.
• İbnü’l-Ahmer, Ebü’l-Velîd İsmâil b. Yûsuf b. Muhammed el-Kâim-Biemrillah b. Ferec en-Nasrî. Büyûtâtü Fâs el-kübrâ. Rabat: Dâru’l-Mansûr, 1972.
• İbnü’l-Azm, Cemil b. Mustafa b. Muhammed Hâfız. es-Sırru’l-maṣûn ẕeyl ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn. thk. Selim Yûsuf. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2002.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Ebî Bekr el-Belensî el-Kudâî. el-Muʿcem fî aṣḥâbi’l-Ḳāḍī eṣ-Ṣadefî Ebî ʿAlî Ḥüseyn b. Muḥammed 594 h./1120 m. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire - Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî – Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1989.
• İbnü’l-Kādî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed el-Miknâsî. Ceẕvetü’l-iḳtibâs fî ẕikri men ḥalle mine’l-aʿlâm medînete Fâs. 2 Cilt. Rabat: Dâru’l-Mansûr, 1973.
• İbnü’ş-Şemmâ‘, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Ali el-Mücâhidî el-Eyyûbî el-Hamevî. Şerḥu’l-Burhâniyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1641.
• İbnü’ş-Şemmâ‘, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Ali el-Mücâhidî el-Eyyûbî el-Hamevî. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’l-burhâniyye ve’l-fuṣûli’l-îmâniyye. thk. Ebû Muhammed İbrâhim Yahyâ et-Tîtî. Beyrut - İrbid: Dâru’r-Reyâhîn - Dâru Rikâz, 2021.
• İbnü’z-Zübeyr, Ebû Ca‘fer Ahmed b. İbrâhim es-Sekafî el-Gırnâtî el-Endelüsî. Ṣılatü’ṣ-ṣıla. thk. Celal el-Asyûtî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• İhnâne, Yûsuf. Teṭavvuru’l-meẕhebi’l-Eşʿarî fi’l-Ġarbi’l-İslâmî. Rabat: Vizâretü’l-Evkāf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2003.
• Kādirî, Muhammed b. Tayyib b. Abdüsselâm b. Tayyib. el-İklîl ve’t-tâc fī teẕyîli Kifâyeti’l-muḥtâc. thk. Mâriye Dâdî. Rabat: el-Cem‘iyyetü’l-Mağribiyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 2009.
• Kalsâdî, Ebü’l-Hasen Ali el-Endelüsî. Riḥletü’l-Ḳalṣâdî. thk. Muhammed Ebü’l-Ecfân. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tûnisiyye li’t-Tevzî, 1978.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillah. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. M. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rıfat Bilge. 2 cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 15 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ - Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kennûn, Abdullah. Ẕikrayâtü meşâhîri ricâli’l-Maġrib. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnanî, ts.
• Kettânî, Abdülhay b. Abdülkebîr. Fihrisü’l-fehâris ve’l-isbât ve muʿcemü’l-meʿâcim ve’l-meşyeḫât ve’l-müselselât. thk. İhsan Abbâs. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1982-1986.
• Kettânî, eş-Şerîf Ebû Abdillah Muhammed b. Ca‘fer b. İdrîs. Selvetü’l-enfâs ve muḥâdesetü’l-ekyâs bi-men uḳbira mine’l-ʿulemâʾ ve’ṣ-ṣulehâʾ bi-Fâs. thk. Abdullah Kâmil el-Kettânî vd. 4 cilt. Dârülbeyzâ: Dâru’s-Sekāfe, 2004.
• Kılavuz, Ulvi Murat. Kelâmda Kozmolojik Delil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Madelung, Wilfred. “Ebu’l-Hüseyn Basrî’nin Tanrı’nın Varlığıyla İlgili Delili”. çev. Veysel Kaya. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2010), 333-340.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Ravżatü’l-âsi’l-ʿâṭirati’l-enfâs fî ẕikri men laḳītühû min aʿlâmi’l-hażreteyn Merrâküş ve Fâs. Rabat: el-Matbaatü’l-Melikiyye, 2. Basım, 1983.
• Mencûr, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Abdirrahman el-Miknâsî el-Fâsî. Fihrisü Aḥmed el-Mencûr. thk. Muhammed Haccî. Rabat: Dâru’l-Mağrib, 1976.
• Merrâküşî, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Abdülmelik el-Ensarî. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla. thk. Muhammed İbn Şerîfe. Rabat: Matbûâtü Akademiyyeti’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1984.
• Merrâküşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülvâhid b. Ali et-Temîmî. el-Muʿcib fī telḫîṣi aḫbâri’l-Maġrib. thk. Salahaddin el-Hevvârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Mukterah, Ebü’l-İzz Takıyyüddin Muzaffer b. Abdillah b. Ali el-Ensârî el-Ezdî el-Mısrî eş-Şâfiî. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’l-burhâniyye ve’l-fuṣûli’l-îmâniyye. thk. Nizâr Hammâdî. Hollanda: Menşûrâtü Mektebeti’s-Sünne, 2009.
• Neccâr, Abdülmecîd. el-Mehdî b. Tûmert Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. ʿAbdillâh el-Maġribî es-Sûsî: Ḥayâtühû ve ârâʾühû ve sevratühü’l-fikriyye ve’l-ictimâʿiyye ve eseruhû bi’l-Maġrib. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1983.
• Selâlicî, Ebû Amr Osman b. Abdillah b. Aslûc. el-ʿAḳīdetü’l-burhâniyye fî ʿilmi’l-ulûhiyye. Rabat: el-Mektebetü’l-Vataniyye li’l-Memleketi’l-Mağribiyye, el-Hizânetü’l-Âmme, 2787.
• Simlâlî, Abbâs b. Muhammed b. Muhammed el-Kādî et-Teâricî. el-İʿlâm bi-men ḥalle Merrâküş ve Aġmât mine’l-aʿlâm. thk. Abdülvehhâb İbn Mansûr. 10 Cilt. Rabat: el-Matbaatü’l-Melikiyye, 2. Basım, 1993.
• Simlâlî, Abdurrahman b. Süleyman el-Kerrâmî es-Sûsî. Taḳyîdü’l-beyân li-meʿânî mesâʾili’l-Burhân. thk. Ahmed Ârif İbn Zülkifl. Dârülbeyzâ: Câmiatü’l-Hasen es-Sânî, 2014.
• Simlâlî, Abdurrahman b. Süleyman el-Kerrâmî es-Sûsî. Taḳyîdü’l-beyân li-meʿânî mesâʾili’l-Burhân. thk. el-Cîlâlî b. Muhammed Kaddûrî. Kahire: Dâru’l-Kelime, 2022.
• Simlâlî, Abdurrahman b. Süleyman el-Kerrâmî es-Sûsî. Taḳyîdü’l-beyân li-meʿânî mesâʾili’l-Burhân. Rabat: Hızânetü’l-Haseniyye, 9465.
• Sûsî, Muhammed el-Muhtâr. Sûsü’l-ʿâlime. Rabat: y.y., 1960.
• Süktânî, Ebû Mehdî Îsâ. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi Ümmi’l-berâhîn, thk. el-Hasen b. el-Hüseyn İd Saîd el-Hamîdî es-Süktânî es-Sûsî. yy. ts.
• Tâdilî, Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. Yahyâ b. Îsâ İbnü’z-Zeyyât. et-Teşevvüf ilâ ricâli’t-taṣavvuf ve aḫbâru Ebi’l-ʿAbbâs es-Sebtî. thk. Ahmed et-Tevfik. Rabat: Külliyyetü’l-Âdâb ve’l-Ulûmi’l-İnsâniyye, 1984.
• Tihâmî, İbrâhim. el-Eşʿariyye fi’l-Maġrib. Riyad: Dâru Kurtuba, 2006.
• Tinbüktî, Ebü’l-Abbâs Ahmed Bâbâ b. Ahmed es-Sanhâcî el-Mesûfî. Neylü’l-ibtihâc bi-taṭrîzi’d-dîbâc. thk. Abdülhamîd Abdullah el-Herrâme. Trablus: Dâru’l-Kâtib, 2. Basım, 2000.
• Türker, Ömer. “Eş‘arî Kelâmında Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri”. İslâm Araştırmaları Dergisi, 19 (2008), 1-23.
• Ubbâdî, Ali b. Muhammed b. Ahmed. Şerḥu’l-Burhâniyye ve’l-fuṣûli’l-îmâniyye. Rabat: Hizânetü Müesseseti Allâl el-Fâsî, 165.
• Ulutaş, Yasin. Muhammed İbn Tûmert ve Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2021.
• Yavuz, Abdullah Ömer. “İbn Tûmert’in Mezhebî Kimliği”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/3 (Aralık 2017), 2069-2101. https://doi.org/10.18505/cuid.341050
• Yefrenî, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdirrahman et-Tancî. el-Mebâḥisü’l-ʿaḳliyye fî şerḥi meʿâni’l-ʿAḳīdeti’l-burhâniyye. thk. Cemal Allâl el-Bahtî. 3 Cilt. Rabat - Tıtvan: er-Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ - Merkezü Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî li’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-Akadiyye, 2017.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâʾ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Şerḥu ʿAḳīdeti’s-Selâlicî. Rabat: Hizânetü’l-Karaviyyîn, 710.