Dârekutnî’nin et-Tetebbuʿda Müslim’e Yönelttiği Eleştirilerin Muhtemel Kaynakları

Year 2025, Volume: 10 Issue: 3, 443 - 467

Elif Sönmez

https://doi.org/10.20486/imad.1701721

Abstract

İllet tespitinin başlıca yolu bir hadisin bütün tariklerinin bir araya getirilip karşılaştırılmasıdır. Bu yolla ulaşılan sonuçlar sözlü olarak ve tasnif edilen eserler yoluyla sonraki nesillere aktarılmıştır. Bu aktarım sayesinde münekkitler 4./10. yüzyıldan itibaren illetli hadisleri belirlerken rivayet kitaplarındaki açıklamalar ve ilel literatürünü kaynak olarak kullanmışlardır. Bu çerçevede makalede 4./10. yüzyılda telif edilen ilel eserlerinde kaynak kullanımına bir örnek olarak, Dârekutnî’nin et-Tetebbuʿ adlı eserinde Sahîh-i Müslim’e yönelttiği yüz otuz tenkit incelenmektedir. Bu amaçla, Dârekutnî’nin tenkit ettiği hadisler daha önceki rivayet kitapları ve ilel eserlerinde araştırılarak hadisler hakkında literatürde zikredilen değerlendirmeler tespit edilmiş, bir sonraki aşamada elde edilen veriler et-Tetebbuʿdaki eleştirilerle karşılaştırılmıştır. Burada elde edilen verilere göre Dârekutnî bir hadisin farklı tariklerini kıyaslamasının yanında bazen tek bir kaynağa dayanarak, bazen de birden fazla kaynağı birlikte kullanarak illet tespiti yapmaktadır. Araştırma, Dârekutnî’nin et-Tetebbuʿda Müslim’e yönelttiği eleştirilerin yaklaşık yarısında Buhârî ve Müslim’in bir hadisin muhtelif tariklerine dair verdikleri bilgiler ve erken dönem hadis otoritelerinin tespitlerinden istifade ettiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca araştırmaya göre Ahmed b. Hanbel’in el-ʿİlel’i, Buhârî’nin et-Târîhu’l-kebîr’i, Nesâî’nin es-Sünenü’l-kübrâ’sı ve İbn Ebî Hatîm’in el-ʿİlel’i Dârekutnî’nin muhtemel kaynakları arasında yer almaktadır.

Keywords

Hadis , el-İlzâmât ve't-Tetebbu' , Dârekutnî , İllet , es-Sahîh , Müslim

Ethical Statement

Bu çalışmanın yazım sürecinde dil kontrolü ve makale özetini İngilizceye çevirme amacıyla ChatGPT adlı yapay zekâ destekli yazılım sınırlı ölçüde kullanılmıştır.

The Possible Sources of al-Dāraquṭnī’s Criticisms of Muslim in al-Tatabbuʿ

Abstract

The principal method of identifying hidden defects (ʿilal) in hadith is to assemble and compare all of its transmission routes (ṭuruq). The conclusions reached through this method were transmitted both orally and through classified works to subsequent generations. Through this transmission, from the 4th/10th century onward, hadith critics (muḥaddithūn) relied on the explanatory notes found in the hadith collections and on the specialized ʿilal literature as sources when identifying reports affected by hidden defects (ʿilal). Through this transmission, from the 4th/10th century onward, hadith critics (muḥaddithūn) relied on the explanatory notes in the hadith collections and on the specialized ʿilal literature as sources when determining ʿilal in hadith reports. Within this framework, the article investigates one case of source utili-zation in the 4th/10th century ʿilal literature, namely the 130 critiques that al-Dāraquṭnī directed against Ṣaḥīḥ Muslim in his work al-Tatabbuʿ. For this purpose, hadiths criticized by al-Dāraquṭnī were meticulously investigated across earlier collections and specialized ʿilal texts to determine how these hadiths had previously been evaluated. Subsequently, these findings were compared with al-Dāraquṭnī’s criticisms in al-Tatabbuʿ. The findings of this study indicate that al-Dāraquṭnī, in addition to comparing the variant transmission lines of a given ḥadīth, sometimes establishes the presence of an ʿillah on the basis of a single source, while at other times he draws upon multiple sources in conjunction. The study demonstrates that in approximately half of the critiques directed by al-Dāraquṭnī against Ṣaḥīḥ Muslim in al-Tatabbuʿ, he drew upon the data furnished by al-Bukhārī and Muslim themselves concerning the variant transmission routes of a given report, in addition to the determinations of the early hadith authorities. Furthermore, the study suggests that Aḥmad b. Ḥanbal’s al-ʿIlal, al-Bukhārī’s al-Tārīkh al-kabīr, al-Nasāʾī’s al-Sunan al-kubrā, and Ibn Abī Ḥātim’s al-ʿIlal are to be reckoned among the probable sources upon which al-Dāraquṭnī may have drawn.

Keywords

Hadith , al-Ilzāmāt wa’l-Tatabbuʿ , al-Dāraquṭnī , ʿIlal , al-Ṣaḥīḥ , Muslim b. al-Ḥajjāj.

Ethical Statement

ChatGPT, an AI-powered software, was used sparingly during the writing process of this study for language control purposes and the translation of the article’s abstract into English.

References

• Abdullah b. Mübârek, Ebû Abdirrahmân. ez-Zühd ve’r-rekāʾik. thk. Habîburrahman el-A’zamî. Vekil Meclisi İhyâu’l-Meârif, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah. el-ʿİlel ve ma’rifetu’r-ricâl. thk. Vasiyyullah b. Muhammed b. Abbas. 4 Cilt. Riyad: Dârü’l-Hânî, 2. Basım, 1422/2001.
• Akpınar, Ömer Faruk. Rivayet Asrında İllet -Bezzâr Örneği-. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b Amr. el-Bahrü’z-zehhâr: Müsnedü’l-Bezzâr. thk. Mahfûzurrahman Zeynullah vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1409/1988.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l Meârifi’l Osmaniyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl. Sahîh-i Buhârî. thk. İzzeddîn Dalî vd. Beyrut: Müessesetü’l Risale Naşirîn, 3. Basım, 1441.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. el-Ehâdîssü’lletî hûlife fîha Mâlik b. Enes. thk. Ebû Abdilbârî Rızâ b. Hâlid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, ts.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. el-İlzâmât ve’t-Tetebbuʿ. thk. Mukbil b. Hâdî el-Vâdiî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1405/1985.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. el-Müʾtelif ve’l-muhtelif. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1406/1986.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. el-ʿİlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-Nebeviyye. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullâh. 11 Cilt. Riyad: Dârü Taybe, 1405/1985.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. Fezâʾilü’s-sahâbe menâkıbühüm. thk. Muhammed b. Halife er-Rabah. Medine, 1419/1998.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. Suʾâlâtü Ebî Bekr el-Berkânî ed-Dârekutnî fi’l-cerhî ve’t-ta’dîl. thk. Mecdî es-Seyyid İbrâhim. Kahire: Mektebetü’l-Kur’an, ts.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• Dâvûdî, Yûsuf b. Cevdet. Menhecü’l-İmâm ed-Dârekutnî fî nakdi’l-hadîs fî kitâbi’l-ʿİlel. Kahire: Dârü’l-Muhaddisîn, 1432/2011.
• Ebû Zür‘a er-Râzî, Ubeydullah b. Abdilkerîm. Suâlâtü’l-Berzeʿî li-Ebî Zürʿa er-Râzî (ve huve Kitâbü’d-Duʿafâʾ ve’l-kezzâbîn ve’l-metrûkîn). thk. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî. Kahire: el-Fâruku’l-Hadîsiyye, 1430/2009.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed. el-Kifâye fi ma’rifeti usûli ilmi’r-rivâye. thk. Mahir Yasin el-Fahl. Riyad: Dârü İbni’l-Cevzî, 1441.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed. Târihu Medineti’s-selâm. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1422.
• Hüseyin, Muntasır Cemâl Hüseyin. Kitabu’t-Tetebbuʿ li’l İmâm ed-Dârekutnî Dirâse Tahliliyye Nakdiyye. Ürdün: el-Camiatü’l-Ürdüniyye, Doktora Tezi, 2018.
• İbn Ammâr eş-Şehîd, Ebü’l-Fadl el-Herevî. ʿİlelü’l-ehâdîs fî Kitâbi’s-Sahîh li-Müslim b. el-Haccâc. thk. Ali b. Hasan b. Ali b. Abdülhamid el-Halebî el-Eserî. Riyad: Dârü’l-Hicre, 1412/1991.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. Kitâbü’l-ʿİlel. 7 Cilt. Riyad: Fehresetü Mektebeti’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 1427/2006.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b Alî. Hüde’s-sârî li-mukaddimeti Fethi’l-Bârî. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 1434/2013.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî. Tehzibü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Haydarabad: Matbatü’l-Meclisi Dâireti’l-Maârifi’n-Nizamiyye, 1325.
• İbn Hayr, Ebû Bekr Muhammed b. Hayr el-İşbîlî. Fehrese. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Mahmûd Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 2009.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b İshak. Sahîhu İbn Huzeyme. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1400/1980.
• İbn Şeybe, Ebû Yûsuf Ya‘kūb. Müsnedü Emîri’l-müʾminîn ʿÖmer b. el-Hattâb. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1405/1985.
• ‘Îd, Yâsir b. Muhammed Fethî Âli - Luhaydan, Muhammed b. Abdullah b. Muhammed. Siyânetü’s-Sahîhayn: Buhûs ve imlâ’ât ale’l-kitâbi’t-Tetebbuʿ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbni’l-Cevzî, 1446/2024.
• Irâkī, Ebü’l-Fazl Abdürrahîm b. el-Hüseyn. Tarhu’t-tesrîb fî şerhi’t-Takrîb. 8 Cilt. Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhâlim. Mecmûʿu fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 37 Cilt. Medine: Mecmau’l-Melik Fahd, 1425/2004.
• Lâhim, Abdulazîz b. İbrahim. “Tercihâtü’d-Dârekutnî li-ehâdîsi’s-Sahîhayn fî kitâbihi et-Tetebbûʿ ve beyânu garadihî min îrâdihâ: Dirâse istikrâiyye tahlîliyye”. Mecelletü’l-ʿUlûmi’ş-Şerʿiyye 17/3 (2024), 2899-2960.
• Lâhim, Abdülazîz b. İbrâhim. “İhtilâfü ahkâmi’d-Dârekutnî beyne’t-Tetebbu’ ve’l-‘İlel: Dirâse vasfiyye tahlîliyye”. Mecelletü’l-Câmiatü’l-İslâmiyye li’l-Ulûmi’ş-Şer‘iyye 58/210 (2024), 473-526. https://doi.org/10.36046/2323-058-210-009
• Medhalî, Rebiʿ b Hâdî ʿUmeyr. Beyne’l-İmameyn Müslim ve’d-Dârekutnî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/2000. Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. Sahîh-i Müslim. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî. Beyrut: Dâru Kurtuba, 2. Basım, 1430/2009.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. ed-Duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrahim Zâyid. Haleb: Dârü’l-va‘y, 1396.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. Sünen-i Nesâî. thk. Îmâd et-Tayyâr vd. Beyrut: Müessesetü’l Risale Naşirîn, 1436/2015.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. ʿAmelü’l-yevm ve’l-leyle. thk. Fârûk Hamâde. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1406.
• Oral, Mustafa. Hicrî IV. Asırda Bağdat’ta Hadis İlmi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2025.
• Rabbât, Hâlid - ‘Îd, Seyyid İzzet. el-Câmiʿ li-ulûmi’l-İmam Ahmed. 22 Cilt. Feyyum: Dârü’l-Felâh, 1430/2009. Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-evsat. thk. Târık b. İvazullah, Abdülmuhsin b. İbrâhim. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Haremeyn, 1415/1995.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. ‘İlelü’t-Tirmizî el-kebîr. thk. Subhî es-Sâmerrâî vd. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409/1989.
• Zehebî, Ebu Abdillah Muhammed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şu’ayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.