TBMM Hükümeti ve Cumhuriyet’in Başlangıç Dönemlerinde Türk Sineması ve Hukukı Düzeni (1920-1932)

Year 2021, Volume: 8 Issue: 1, 27 - 62, 30.06.2021

Ayhan Ceylan

Abstract

TBMM Hükümeti ve Cumhuriyet’in başlangıç yıllarında (1920-1932), “açılış, idare, özgürlük, denetim ölçütleri ve sorumlulukları” içeren “sinemaya özgü” hukukî bir düzenleme yapılmamıştır. Toplumun eğlence, eğitim ve öğretimine yönelik fonksiyonu, yaygınlığının dönem itibariyle sınırlı olması, dönemin işgal ve savaş şartları, basın gibi kamuoyu oluşturacak ve yönlendirecek derecede sosyal ve siyasal etki göstermemesi sinemaya özgü ve onu bir bütün olarak düzenleyen hukukî bir metnin ortaya çıkmamasında etkili olmuş gözükmektedir. Dönemde yürürlükte olan 1907 Polis Nizamnâmesi, 1858 Osmanlı Ceza Kanunu, 1923 Sinema Tebligatı, 1926 Uluslararası Edep ve Ahlâka Aykırı Yayın Sözleşmesi, 1926 Türk Ceza Kanunu ve 1930 Hıfzıssıhha Kanunu sinemaya ilişkin hükümlere yer vermektedir. Yapılan bu hukukî düzenlemelerin dönemde etkili bir şekilde uygulanmadığı anlaşılmaktadır. Dönem hakkında bilgi veren kaynaklar ve tatbikat ışığında sinemanın ön denetimi niteliğinde merkezî veya sistematik bir sansürün 1932 yılına kadar uygulanmadığı belirtilebilir. Mevzuat ve uygulamaya yansıdığı kadarıyla gerçekleştirilen denetimde genel olarak; edep ve genel ahlâka uygunluk, millî ve dinî hislerin rencide edilmemesi, tanınmış din ve mezheplerin aşağılanmaması, dost devletlerin itibarına saygı gösterilmesi, ülkenin dış ülkelerdeki imajına zarar verilmemesi, toplumun âsayiş ve huzurunun sağlanması ve çocukların ve gençlerin korunması gibi çeşitli kriterler esas alınmıştır. Devletin özellikle 1926 sonrası sinemaya yüklediği fonksiyona bağlı olarak bu kriterlerin kısmen değiştiği görülmektedir.

Keywords

Sinema, Türk sinema tarihi, Türk sinema hukuku, TBMM hükümeti döneminde sinema, Cumhuriyet’in başlangıç döneminde sinema.

Turkish Cinema and its Legal Order in the TBMM Government and the Beginning of the Republic (1920-1932)

Abstract

In the TBMM Government and the Beginning of the Republic (1920-1932), a legal
regulation “specific to the cinema” containing “opening, administration, freedom,
supervision criteria and responsibilities” was not made. The function of the society
for entertainment, education and training, its limited prevalence as of the period,
the occupation and war conditions of the period, and the lack of social and political
influence such as the press to create and direct public opinion seem to have been effective
in preventing a legal text specific to cinema and organizing it as a whole. The
1907 Police Regulations, the 1858 Ottoman Penal Code, the 1923 Cinema Notice, the
1926 International Agreement on Publication Against Manners and Morals, the 1926
Turkish Penal Code and the 1930 Public Health Law, which were in effect at the time,
include provisions on cinema. It is understood that these legal regulations were not
implemented effectively in the period. In the light of the sources giving information
about the period and the practice, it can be stated that a central or systematic censorship,
which is the pre-control of the cinema, was not applied until 1932. As far as
it is reflected in the legislation and practice, in general, compliance with decency and
general morality, national and religious feelings not to be insulted, not to be humiliated
by recognized religions and sects, respecting the reputation of friendly states,
not harming the image of the country in foreign countries, ensuring the dignity and
peace of the society, various criteria such as the protection of children and young people
have been taken as basis. It is observed that these criteria have partially changed
depending on the function the state has attributed to the cinema after 1926.

Keywords

Cinema, Turkish cinema history, Turkish cinema law, Cinema during the TBMM government, Cinema in the beginning period of the Republic.

References

• 1.Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) - A.DVN. MKL Babıali Evrak Odası Divan Kalemi Mukavelenameler
• BEO Bâb-ı Âli Evrak Odası - DH.EUM. 6Şb Dahiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Altıncı Şube
• DH.EUM.AYŞ. Dâhiliye Emniyet-i Umûmiye Âsayiş Kalemi Evrakı
• DH.EUM.LVZ Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Levâzım Kalemi
• DH.EUM.SSM Dahiliye Emniyet-i Umumiye Seyrüsefer Kalemi
• DH.EUM.VRK Dâhiliye Emniyet-i Umûmiye Evrak Odası Kalemi Evrakı
• DH.KMS Dâhiliye Nezâreti Dâhiliye Kalem-i Mahsus Evrâkı
• DH.UMVM Dâhiliye Nezâreti Umur-ı Mahalliye ve Vilâyât Müdürlüğü Evrakı
• HR.HMŞ.İŞO Hâriciye Nezâreti İstişâre Odası
• HR.İM Hâriciye Nezâreti İstanbul Murahhaslığı
• İ.DUİT İrade Dosya Usulü - ŞD. Şûra-yı Devlet Evrakı
• 2.Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) - Ali Haydar, “Millî Terbiye”, Muallimler Birliği, Y.1, Sy.12, Haziran 1926.
• Alyot, Halim, Türkiye’de Zabıta (Tarihi Gelişim ve Bugünkü Durum), Türk Polis Tarihi Araştırmaları Merkezi, Ankara, 2008.
• “Ankara’da Sinema Hayatı”, Sinema Yıldızı, Sy. 4, 1924. - Artistik-Sine, Y.2, Sy. 14, 2 Mart 1927.
• Beyoğlu, Süleyman, İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Sineması (1895-1839), Dergâh Yayınları, İstanbul, 2018.
• Cerîde-i Resmiye, Y.1, Sy.1, 7 Şubat 1337/1921.
• Cevdet Reşîd, “Sinema Hakkında Notlar”, Yarın, Sy.8, 1921.
• Ceylan, Ayhan, “Osmanlı Dönemi Türk Sinemasında Hukuki Düzen”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 9, Y. 2010 (Bahar), İstanbul 2014.
• Ceylan, Ayhan, “Osmanlı Sinemasında Genel Hukukî Düzenleme”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Hukuk Sayısı, Y. 17, Sy. 34, Güz 2018/2.
• Cumhuriyet, “İstanbul Film Şehri”, 29 Mayıs 1341/1925.
• Cumhuriyet, “İsveçli Sinemacıların Münâsebetsizliği”, 30 Mayıs 1341/1925.
• Cumhuriyet, “Uryan Kadınlar Filmi”, 9 Recep 1345/13 Ocak 1927.
• Çeliktemel-Thomen Özde, “Halkevlerinde Öğretici Sinema Repertuarı: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Sinema, Eğitim, Propaganda (1923-1945), Sinecine, C.6, Sy. 2, 2015
• Deaver, G. Gilbert, “Recreation”, Constantinople To-Day or The Pathfinder Survey of Constantinople A Study of Oriental Social Life, Edt.Clarence Richard Johnson, The Macmillan Company, New York, 1922.
• “Çocuklar ve Sinema”, Muallimler Birliği, Y.2, Sy. 21, Mart 1927.
• Doğaner, Yasemin, “Atatürk Döneminde Radyo”, Türkler, C. 18, Edt. Hasan Celal Güzel-Prof. Dr. Kemal Çiçek-Prof. Dr. Salim Koca, Ankara.
• Düstûr, 2. Tertip, C. 2, Dersaâdet 1330. - Düstûr, 2. Tertip, C. 3, Matbaa-i Osmaniye, Dersaâdet, 1330.
• Düstûr, 2. Tertip, C.4, Matbaa-i Âmire, Dersaâdet, 1331.
• Düstûr, 2.Tertip, C. 5, Dersaâdet, 1332. - Düstûr, 2.Tertip, C. 6, Dersaâdet, 1334.
• Erdoğan, Mustafa, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, 7. Baskı, Liberte, Ankara, 2011.
• Filmer, Cemil, Hatıralar, İstanbul, 1984.
• Halit Fahri, “Umûmî Temâşâ Meselesi”, Hayat, C.6, Sy.141, 1929.
• İçel, Kayıhan, Kitle İletişim Hukuku, Yenilenmiş 13. Baskı, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2018.
• İkdâm, “Sinemalar”, 16 Cemaziyelahir 1342/23 Ocak 1924.
• İktisad Esaslarımız, İzmir: Anadolu Matbaası, bty.
• İleri, “Tiyatrolar ve Sinemalar Hakkında Bir Kanun”, Y: 6, Sy: 2061, Rebiülahir 1342/15 Kasım 1923.
• Kabacalı, Alpay, Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Gazeteciler Cemiyeti Yayını, İstanbul, 1990.
• Kocabaşoğlu, Uygur, “Tek Parti Döneminin “Matbuat”ı Üzerine Gözlemler”, Mete Tuncay’a Armağan, Der: Mehmet Ö. Alkan, Tanıl Bora, Murat Koraltürk, İletişim Yay., İstanbul., 2007.
• Mazhar Necati, “İzmir’de Sinema Tiryakiliği”, Sinema Yıldızı, Sy.4, 1924.
• Mütemmim, Dersaâdet, 1335. - Nureddin İbrahim, “İstanbul’da Sinema Hayatı”, Mudhike, Sy. 1, 1924.
• Onaran, Âlim Şerif, Türk Sineması 1. Cilt, 2. Baskı, Kitle Yayınları, Ankara, 1999.
• Ökçün, Gündüz, “1923 Yılında İzmir’de Toplanan Türkiye İktisat Kongresi’nde Kabul Edilen Esaslar”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.23, Sy. 1, Mart-1968
• Özön, Nijat, Türk Sinema Tarihi 1896-1960, 4. Baskı, Doruk Yayımcılık, İstanbul, 2013.
• Öztürk, Serdar, “Kültür Emperyalizmi’ ve ‘Modernleşme’ Kuramları Açısından Türkiye’de Sinema Üzerine Notlar (1896-1939)”, Kebikeç, 27, 2009.
• R.G. 13.12.1951, Sy.7981. - R.G. 14 Temmuz 1934, Sy. 2751.
• R.G. 19 Temmuz 1932, Sy. 2153. - R.G. 26 Teşrinievvel/Ekim 1930, Sy.1631.
• R.G. 27 Kanunisani7Ocak 1931, Sy. 1710. - R.G. 6 Mayıs 1930, Sy.1489.
• R.G. 8 Ağustos 1931, Sy.1867. - Resmî Cerîde, 13 Mart 1926, Sy. 320.
• Resmî Cerîde, 21 Şubat 1340/1924, Sy.59. - Resmî Cerîde, 25 Teşrinievvel 1339/25 Ekim 1923, Sy. 37.
• Resmi Ceride, 3 Nisan 1926, Sy.338. - Resmî Cerîde, 30 Haziran 1926, Sy. 408.
• Resmî Cerîde, 4 Mart 1341/1925, Sy. 87. - Resmi Gazete, 2 Temmuz 1931, Sy. 1838.
• Scognamillo, Giovanni, Cadde-i Kebir’de Sinema, Genişletilmiş 2. Basım, Agora Kitaplığı, İstanbul, 2008.
• Sebilürreşâd, “Ahlakı Bozmak Hususunda Sinemaların Muzır Tesirâtı”, C.25, Sy. 637, 5 Şubat 1341/1925.
• Sebîlürreşâd, “Ahlâkı Muhâfaza İçin Hükümet Kânun Lâyihası Hazırlıyor”, C. 23, Sy: 576, 13 Teşrînisânî 1339/22 Kasım 1923.
• Sebilürreşâd, “Gençler Sinemalarla, Danslarla Zehirleniyor!”, C.24, Sy. 601, 22 Mayıs 1340/1924.
• “Sinema İnhisârı”, Milliyet Gazetesi, Sene 2, Sy. 433, 27 Nisan 1927.
• Sinema Postası, “Temâşâ Vergisi”, Sy. 6, 17 Kanunisani 1339/17 Ocak 1923.
• Sinema Rehberi, Y.1, Sy.14, 19 Nisan 1924.
• Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 20. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2014.
• TBMM Tutanak Dergisi, I. Dönem, I. Toplantı, C.7, 13 Ocak 1921.
• TBMM Zabıt Ceridesi, C.14, Devre:3, İçtima:3, İnikat:16, 21.12.1929.
• Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu, nşr. Mihrân, byy., 1337.
• Tikveş, Özkan, Mukayeseli Hukukta ve Türk Hukukunda Sinema Filmlerinin Sansürü, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1968.
• Tunaya, Tarık Zafer, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Kuruluşu ve Siyasî Karakteri”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.23, Sy. 3-4, 1953.
• Vatan, “Sinema ve Tiyatrolar Hakkında Bir Lâyiha”, Y: 1, Sy: 314, 6 Rebiülahir 1342/15 Kasım 1923.
• Vedat Örfî, “Millî Filmler”, Sinema Postası, Sy.2, Aralık 1923.
• Yeni Mecmua, “Ateşten Gömlek Sinemada”, C. 4, Sy. 76, 15 Mayıs 1923.