GENEL KOMPLO TEORİLERİNE İNANMA ÖLÇEĞİNİN TÜRKÇE’YE UYARLANMASI

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 76 - 90, 01.12.2023

Mehmet Sinan Tam

https://doi.org/10.47107/inifedergi.1330907

Öz

Yalan/yanlış bilgilere inanma eğilimi ve bunların belli bir zaman sonra da gerçek olarak kabul edilmesi şeklinde tanımlanabilecek olan komplo teorileri, modern zamanların en büyük sosyo-politik sorunlarından birini oluşturmaktadır. Öyle ki bu durum hakikatin yitimi kadar, hakikatin ortaya çıkması halinde bile ona inanma eğilimini dahi zedeleyebilmektedir. Bu perspektiften hareketle yapılan bu çalışmada; Türk kültürü özelinde yaygın olarak kabul edilen komplo teorilerinin keşfedilmesi hedeflenmiştir. Araştırmada 18 yaş ve üstü bireylerin komplo teorilerine yönelik inanma eğilimleri, Brotherton ve arkadaşları (2013) tarafından geliştirilen “Genel Komplo Teorilerine İnanma Ölçeği” üzerinden Türkçeye uyarlanması ve geçerlik ve güvenirlik çalışmasının yapılması amaçlanmıştır. Nicel yöntemle yapılan bu çalışmada, basit tesadüfi örneklem tekniğiyle ulaşılan 549 kişiden online anket verisi toplanmıştır. Yapılan analizler sonucunda orijinal ölçekte yer alan bir faktör yükü dışındaki (kişisel refah) faktör yapılarının, Türk kültürü özelinde de gözlendiği ortaya çıkmıştır. Dahası orijinal ölçekte yer alan 55 maddelik komplo teorileri, Türk kültüründe 19’a düşmüştür. Bu durum Hofstede’nin kültürel boyut teorisi çerçevesiyle ilişkilendirilmiştir. Yapılan çalışmanın literatür taramasında komplo teorilerine yönelik Türkçe ölçeklerin KOVİD-19 ile ilişkili bir biçimde alana kazandırıldığı saptanmıştır. Bunun dışında yer alan çalışmalarınsa ölçek uyarlama süreçlerine riayet edilmeden salt anlamda maddelerin Türkçeye çevirilerek yapıldığı gözlemlenmiştir. Çalışma bu yönüyle alanyazında yer alan komplo teorileri çalışmalarından farklılaşmaktadır. Öte yandan araştırmada bireylerin karakterlerinin komplo teorilerine inanmada belirleyici olmadığı fakat cinsiyet, politik kimlik ve haber alma kanallarındaki farklılıkların komplo teorilerine inanmada öne çıktığı görülmüştür. Araştırma; Türk akademisine yeni bir ölçeğin kazandırmanın yanı sıra, son yıllarda ülkemizde gerek politika gerekse gündelik yaşamda çokça dillendirilen dezenformasyon, misenformasyon ve post-truth söylemlere olan ilişkisi noktasında da öne çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Komplo Teorileri, Ölçek Uyarlama, Dezenformasyon, Post-truth

ADAPTATION OF BELIEF IN GENERAL CONSPIRACY THEORIES SCALE INTO TURKISH

Öz

Conspiracy theories, which can be defined as the tendency to believe fake news or information and their acceptance as truth after a certain period of time, constitute one of the biggest socio-political problems of modern times. So much so that this situation can damage the tendency to believe in the truth, even if it is revealed, as well as the loss of the truth. This study, conducted from this perspective, is aimed at discovering conspiracy theories that are widely accepted in Turkish culture. In the study, it is aimed to adapt the disposition of individuals aged 18 and over to believe in conspiracy theories, to adapt them to Turkish through the "General Conspiracy Theory Scale" developed by Brotherton et al. (2013), and to conduct validity and reliability studies. In the study conducted with the quantitative method, online survey data were collected from 549 people reached by simple random sampling techniques. As a result of the analyses made, it was revealed that factor structures other than a factor load in the original scale (personal well-being) were also observed in Turkish culture. Moreover, the 55-item conspiracy theories on the original scale decreased to 19 in Turkish culture. This situation is associated with Hofstede's cultural dimension theory framework. In the literature review of the study, it was determined that Turkish scales for conspiracy theories were introduced into the field in relation to COVID-19. In other studies, it was observed that the items were translated into Turkish in a pure sense without complying with the scale adaptation processes. In this respect, the study differs from the conspiracy theory studies in the literature. On the other hand, in the study, it was seen that the characters of the individuals were not decisive in believing in conspiracy theories, but the differences in gender, political identity, and news channels were prominent in believing in conspiracy theories. Research: In addition to bringing a new scale to the Turkish academy, it also stands out in terms of its relation to disinformation, misinformation, and post-truth discourses, which have been widely spoken about both in politics and in daily life in our country in recent years.

Anahtar Kelimeler

Conspiracy theories, scale adaptation, disenformation, post-truth

Kaynakça

• Akbaş, G. ve Korkmaz, L. (2007). Ölçek uyarlaması (Adaptasyon). Türk Psikoloji Bülteni, 13(40), 15-16.
• Akkurt, S. B. ve Yalçındağ, B. (2023). Komplo teorilerine inanç ve KOVİD-19 pandemisi. Kocatepe Beşerî Bilimler Dergisi, 1(2), 12-47.
• Akyol, E., and Atli, A. (2023). Beliefs of Turkish university students in COVID-19 conspiracy theories: The role of fear of COVID-19 and political orientation. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 14(37), 37-51.
• Akyüz, S. S. (2021). Koronavirüs komplo teorileri: Dezenformasyon ve politik kimliklerin komplocu düşünüşe etkisi. E. N. Pembecioğlu (Ed.), İletişim ve Medya Alanında Uluslararası Araştırmalar II. (s. 57-86). Konya: Eğitim Yayınevi.
• Alper, S. (2023). There are higher levels of conspiracy beliefs in more corrupt countries. European Journal of Social Psychology, 53(3), 503-517.
• Aytekin, G. (2019). Faşizm ve komplo teorileri. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Babacan, K., and Tam, M. S. (2022). The information warfare role of social media: Fake news in the Russia-Ukraine war. Erciyes İletişim Dergisi, (3), 75-92.
• Başerdem, U. (2019). Bilim Karşıtlığı, komplo teorileri ve ölüm: Bilim inkarının ve komplo inancının dehşet yönetimi açısından incelenmesi. Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Brotherton, R., French, C. C., and Pickering, A. D. (2013). Measuring belief in conspiracy theories: The Generic Conspiracist Beliefs Scale. Frontiers in Psychology, 4, 1-15.
• Bruder, M., Haffke, P., Neave, N., Nouripanah, N., and Imhoff, R. (2013). Measuring individual differences in generic beliefs in conspiracy theories across cultures: Conspiracy Mentality Questionnaire. Frontiers in psychology, 4, 1-15. Cassam, Q. (2023). Conspiracy theories. Society, 60(2), 190-199.
• Çokluk, Ö., Şekercioğlu, G. ve Büyüköztürk Ş. (2010). Sosyal bilimler için çok değişkenli istatistik: Spss ve Lisrel uygulamalı. Ankara: Pegem Yayınları.
• Denis, D. J. (2019). SPSS data analysis for univariate, bivariate, and multivariate statistics. Hoboken: John Wiley & Sons. Deniz, Z. (2007). Psikolojik ölçme aracı uyarlama. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 40(1), 1-16.
• Eriş, H. (2022). Covid-19 aşı algısı ve tutumu ölçeği geçerlilik ve güvenirliliği. Gevher Nesibe Journal Of Medical and Health Sciences, 7(16), 128-136.
• Erisen, C. (2022). Psychological foundations and behavioral consequences of COVID-19 conspiracy theory beliefs: The Turkish case. International Political Science Review, 1-20.
• Field, A. (2018). Discovering statistics using IBM SPSS statistics. (5. Baskı). Los Angeles: Sage
• George, D., and Mallery, P. (2019). IBM SPSS statistics 25 step by step: A simple guide and reference. (15. Baskı). New York: Routledge.
• Gülgez, Ö., and Bozkur, B. (2021). An investigation of conspiracy theories on Covid-19: Turkey’s case, International Journal of Education Technology and Scientific Researches, 6(15), 1179-1217.
• Güven, A. (2020). Hakikatin yitimi olarak post-truth: Bir kavramsallaştırma denemesi. İnsan ve İnsan Dergisi, 7(23), 20–36.
• Hair, F., Hult, G., Ringle, C., and Sarstedt, M. (2016). A primer on partial least squares structural equation modeling (PLS-SEM). Cham: Sage publications.
• Henson, R., and Roberts, J. (2006). Use of exploratory factor analysis in published research: Common errors and some comment on improved practice. Educational and Psychological Measurement, (66), 393-416.
• Hodapp, C. ve Kannon, A. V. (2020) Komplo teorileri ve gizli cemiyetler for dummies. (C. Yücel). Ankara: Nobel Yaşam.
• Hofstede, G. (2011). Dimensionalizing cultures: The Hofstede model in context. Online Readings in Psychology and Culture, 2(1), 1-8.
• Karaca, Ç. (2022). Şüphecilik, komplo teorileri ve bilimsel otoritenin epistemolojisi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 62(2), 1593-1630.
• Karaosmanoğlu, K. (2009). Bir komplo söyleminden parçalar: Komplo zihniyeti, sıradan faşizm ve new age. Kültür ve İletişim, 12(23), 95-126.
• Kaya, S. (2022). Post-Truth çağında covid-19 aşısı üzerinden sosyal medyadaki kamusal komplo teorisi üretiminin incelenmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 32(1), 279-290.
• Kunnan, A. J. (1998). An introduction to structural equation modelling for language assessment research. Language Testing, 15(3), 295-332.
• LaRose, R., and Tsai, H. S. (2014). Completion rates and non-response error in online surveys: Comparing sweepstakes and pre-paid cash incentives in studies of online behavior. Computers in Human Behavior, 34, 110-119.
• Milliyet. (t.y.), En çok bilinen komplo teorileri, https://www.milliyet.com.tr/molatik/galeri/en-cok-bilinen-komplo-teoileri-90575, Erişim Tarihi: 27.09.2023
• Mütercimler, E. (2006). Komplo teorileri. İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• Ören, M. F. (2022). Bilgi sosyolojisi bağlamında komplo teorileri: Komplo teorileri ve sosyal bağlam. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 10(27), 23-43.
• Özaltıok, B. A. (2021). Post modernizmin sınırları ve postmodernist bir tema olarak komplo teorileri. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(2), 1294-1313.
• Özdoyran, G. (2020). Post-Truth çağı, kuram-yüklü gözlem sorunu ve yeni medya: Facebook “Düz Dünya Türkiye” grubu örneği. Egemia Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Medya ve İletişim Araştırmaları Hakemli E-Dergisi, 7, 139-169.
• Stojanov, A., and Halberstadt, J. (2019). The conspiracy mentality scale: Distinguishing between irrational and rational suspicion. Social Psychology, 50(4), 215-232.
• Sunstein, C. R., and Vermeule, A. (2008). Conspiracy theories (John M. Olin Program in Law and Economics Working Paper No. 387). https://chicagounbound.uchicago.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1068&context=public_law_and_legal_theory
• Sürücü, L., and Maslakçı, A. (2020). Validity and reliability in quantitative research, BMIJ, 8(3), 2694-2726.
• Pallant, J. (2016). SPSS survival manual. (6. Baskı). Berkshire: Open University Press.
• Tabachnick, B.G., and Fidell (2013). Using multivariate statistics, (6. Baskı). Boston: Pearson Education.
• Tangün, Y. A. ve Parlak, İ. (2020). Politik söylemin ‘komplo teorisi formu’na özdeş sınırları: Kanaat teknisyeni, habitus ve iktidar stratejileri. Mülkiye Dergisi, 44(2), 287-320.
• Türk Dil Kurumu (2023). Komplo teorisi. https://sozluk.gov.tr/, Erişim Tarihi: 27.03.2023.
• Tunçer, S., and Tam, M. S. (2022). The COVID-19 infodemic: Misinformation about health on social media in Istanbul. Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi, (40), 340-358.
• Tuzcu, Ö. ve Şahin, H. (2022). Komplo teorileri bağlamında covid-19 aşı kararsızlığı ve aşı karşıtlığı. Sosyoloji Dergisi, (43), 95-123.
• Yaşlıoğlu, M. M. (2017). Sosyal bilimlerde faktör analizi ve geçerlilik: Keşfedici ve doğrulayıcı faktör analizlerinin kullanılması. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 46, 74-85