Osmanlı Devleti’nde Muhacir Çocuklar

Yıl 2023, , 19 - 46, 16.06.2023

Kübra Betül Kesler

https://doi.org/10.51533/insanbilimleri.1298524

Öz

XIX. yüzyıl tüm dünya üzerinde nüfus hareketliliklerinin en yoğun yaşandığı çağdır. Fransız İhtilalinin ardından hızla kendisine bir yer bulan milliyetçilik akımı bu dönemde tüm imparatorlukları etkilemiş ve ulus devlet bilinci toplumda kendisine bir yer bulmuştur. Aynı zamanda XIX. yüzyıl insan hakları, çocuk hakları gibi kavramların gelişim çağıdır. Bu dönemde psikoloji biliminin hızla ilerlemesi, pedagoji alanında yapılan çalışmalar çocuk ve çocukluk kavramlarının gelişmesini sağlamıştır. Tüm dünyayla paralel olarak Osmanlı toplumu da bu gelişmeleri yakından takip etmiştir. Çocuk ve çocukluk kavramının Osmanlı topraklarında hızla gelişmeye başladığı bu dönem arka arkaya yaşanan göçler neticesinde sekteye uğramıştır. Osmanlı topraklarına gelen çok sayıda muhacirin devlet desteğine muhtaç olması, devletin ekonomik durumunun oldukça kötü olması gibi sebepler göz önüne alındığında çocuklarla ilgili düzenlemeler noktasında hızlı çözümler aranmak zorunda kalınmıştır. Özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı Devleti, ortalıkta perişan halde kalan çocukları korumak adına çözüm yolları arayışına girmiştir. Bu çözüm yolları başlangıçta çocukları çeşitli yatılı mekteplere kayıt etmek ve evlat edindirmektir. Ancak süreç içerisinde kimsesiz çocukların sayısının yüz binlere ulaşması üzerine bu çözüm yolları yetersiz kalınca mevcut kurumların revize edilmesinin yanı sıra yeni kurumlar kurulmak zorunda kalınmıştır. Mevcut ekonomik yetersizliklerin yanı sıra süregelen savaşlar bu noktada ciddi mağduriyetler yaratmışsa da yetimhaneler, sanayi mektepleri, Darüşşafaka, Darülaceze gibi kurumlarla sorun en aza indirgenmeye çalışılmıştır.
Bu çalışma göç sonrası Osmanlı topraklarına gelmek durumunda kalan muhacir çocukların göç süreci ve sonrasında yaşadıklarını ele almış, çocukların toplumun bir parçası olma sürecine yoğunlaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Muhacir, Çocuk, Göç, Besleme, Çocukluk

Emigrant Children in the Ottoman Empire

Öz

The XIXth century is the era of the most intense population movements all over the world. The nationalism movement, which rapidly found a place for itself after the French Revolution, affected all empires in this period and the nation state consciousness found a place in the society. At the same time, the XIXth century is the era of the development of concepts such as human rights and children’s rights. In this period, the rapid advancement of the science of psychology and studies in the field of pedagogy led to the development of the concepts of child and childhood. In parallel with the rest of the world, Ottoman society closely followed these developments. The rapid development of the concept of child and childhood in the Ottoman lands was interrupted by successive migrations. Considering the fact that a large number of muhajirs coming to the Ottoman lands were in need of state support and the economic situation of the state was quite bad, quick solutions had to be sought in terms of regulations regarding children. Especially from the second half of the XIXth century onwards, the Ottoman Empire sought solutions to protect the children who were left in a miserable situation. These solutions initially included enrolling children in various boarding schools and adopting them. However, as the number of orphaned children reached hundreds of thousands, these solutions proved insufficient and new institutions had to be established as well as revising the existing ones. In addition to the existing economic inadequacies, the ongoing wars created serious victimization at this point, but institutions such as orphanages, industrial schools, Darüşşafaka and Darülaceze tried to minimize the problem. This study focuses on the migration process and aftermath of Muhajir children who had to come to Ottoman lands after migration, and focuses on the process of children becoming a part of the society.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Emigrant, Child, Besleme, Childhood

Kaynakça

• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO); 4551/341252, 2733/204915.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT); 1745/6, 386/20, 2152/126, 69/51, 11946/105, 1902/57, 125/16, 209/17, 806/56, 924/91, 1271/84, 2237/63, 2638/3.
• Dahiliye Umur-ı Mahalliyye ve Vilayat Müdürlüğü (DH.UMVM); 78/14.
• İrade Dahiliye (İ..DH..); 1124/87890, 524/36128.
• İrade Girid (İ.MTZ.GR..); 33/1366.
• İrade Maarif (İ..MF..); 13/51, 14/22.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ..MMS.); 133/5690.
• İrade Meclis-i Vala (İ..MVL.); 584/26270.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT); 123/146, 1201/16, 956/53, 1080/6.
• Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi (MF.İBT.); 421/14, 54/115.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d..); 23106.
• Maliye Nezareti Defterleri (ML. MSF.d): 17110.
• Sadaret Meclis-i Vala Evrakı (A.} MKT.MVL.); 140/4.
• Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.} MKT.MHM); 179/33, 492/57.
• Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı (A.} MKT.NZD); 426/79.
• Sadaret Umum Vilayat Evrakı (A.} MKT.UM.); 425/8.
• Şura-yı Devlet (ŞD.); 224/75.
• Yabancı Arşivler Makedonya Arşivi (YB.021.); 86/160
• Yıldız Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ); 3/38.
• Yıldız Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK); 1/49, 5/38.
• Yıldız Hazine-i Hassa (Y..PRK.HH.); 34/79.
• Yıldız Komisyonlar Maruzatı (Y.PRK.KOM.); 1/60, 1/81, 1/10, 4/94, 4/96, 4/106.
• Yıldız Meşihat Dairesi Maruzatı (Y.PRK.MŞ.); 2/11.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y..MTV); 18/9.
• Yıldız Şehremaneti Maruzatı (Y.PRK.ŞH); 1/10.
• CA (Cumhuriyet Arşivi)
• Toprak İskan Genel Müdürlüğü (Muhacirin Fonu) (272-0-0-12/Muhacirin): 39/38/7
• Gazete ve Süreli Yayınlar
• Düstur, “Aşı Hakkında Nizamname”, 1. Tertip, 5. Cüz, 26 Haziran 1301 (M. 8 Temmuz 1885).
• Düstur, “Kız Sanayi Mekteplerinin Teşkiline Dair Nizamname”, Zeyl, Cilt:4, 21 Recep 1301 (M. 17 Mayıs 1884).
• Düstur, “Teseülün Menine Dair Nizamname”, Tertip:1, Cilt:7, 13 Şaban 1313 (M. 29 Ocak 1896).
• Düstur, “Darülaceze Nizamnamesi”, Tertip:2, Cilt:8, 12 Nisan 1332 (M. 25 Nisan 1916).
• Kadınlar Dünyası.
• Çocuk Dünyası
• 2- Araştırma ve İnceleme Eserler
• “Çocuk Haklarına Dair Sözleşme”, UNICEF, unicef.org/turkey/çocuk-haklarına-dair-sözleşme, (06.05.2023).
• “Çocuk”, Türk Dil Kurumu Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr/ , (06.05.2023).
• AĞANOĞLU, H. Yıldırım, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanların Makus Talihi: Göç, İz Yayıncılık, İstanbul 2017.
• Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, C.12, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul 1309.
• AKGÜN, Seçil Karal, “Cumhuriyet Duyurulurken Geride Bırakılamayan Bir Kurum: Hilal-i Ahmet Cemiyeti”, Middle East Technical University Studies in Development, 39/1, 2012, ss.111-136.
• ANDONYAN, Aram, Balkan Savaşı, (Çev. Zaven Biberyan), Aras Yayınları, İstanbul 2020.
• ARAZ, Yahya, 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Başlarına Osmanlı Toplumunda Çocuk Olmak, Kitap Yayınevi, İstanbul 2013.
• ARAZ, Yahya, Osmanlı İstanbul’unda Çocuk Emeği Evlerde İstihdam Edilen Çocuklar (1750-1920), Kitap Yayınevi, İstanbul 2020.
• ARİES, Philippe, Centuries of Childhoold: A Social History of Family Life, Alfred A. Knopf, New York 1962.
• ARSLAN, Cahit, “Bir Soykırımın Adı: 1864 Büyük Çerkes Sürgünü”, Uluslararası suçlar ve tarih, 1, 2006, ss.103-153.
• AYDIN, Mehmet Akif, “Çocuk”, TDV İslâm Ansiklopedisi C.8, ss.361-363.
• AYDIN, Mustafa, “1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Esnasındaki Rumeli Göçünün Meclis-i Mebusan’a Yansımaları ve Yapılan Yardımlar” Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 45/45, 2015, ss.209-230.
• AYKIT, Dursun Ali, “Pelagianizm’in Tarihi ve Öğretileri”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 2010, ss. 175-196.
• BARTLETT, Ellis Ashmead, Türklerin Rumeli’ye Vedası, (Çev. Görkem Şengün, H. Büşra Yavuz), İz Yayıncılık, İstanbul 2018.
• BAY, Abdullah, “Osmanlı’da Kısa Ömürlü Bir Hayır Kurumu: Dulhane (1884-1896).” Türkiyat Mecmuası, 27/1, 2017, ss.47-64.
• BEŞİKÇİ, Mehmet, “On Yıllık Harp ve Topyekûn Seferberlik”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, (Ed. Gültekin Yıldız), Timaş Yayınları, İstanbul 2013, ss.205-226.
• BİROL, Nurettin, “II. Abdülhamid Dönemi Hayır Kurumlarından Darülaceze’nin Yapımı ve Halil Rıfat Paşa’nın Çalışmaları” AKRA Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 5/13, 2017, ss.33-53.
• BOLAT, Habibe, “II Abdülhamit Döneminde Bir Eğitim Meselesi: Kafkas Muhacir Çocuklarının Eğitimi”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, 3/2, 2020, ss.107-132.
• BUMİN, Kürşat, Batı’da Devlet ve Çocuk, Patika Yayınları, İstanbul 1998.
• CUNNINGHAM, Hugh, Children and Childhood in Western Society Since 1500, Routledge, New York 2021.
• ÇAKMAK, Gökhan, 1864 Büyük Çerkez Göçü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yozgat 2017.
• ÇİÇEK, Nazan, “Talihsiz Çerkeslere İngiliz Peksimeti: İngiliz Arşiv Belgelerinde Büyük Çerkes Göçü (Şubat 1864-Mayıs 1865)” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64/1, 2009, ss.57-88.
• ÇİLEK, Ceren, Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi ve Faaliyetleri (1912-1923), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• DEMİR, Cenk, Osmanlı’da Amerikan Kızılhaçı, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2022.
• DEMİR, Fatih, Selçuklu Dönemi Medreseleri ve Medrese Eğitimi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat 2019.
• DENİZ, Burcu ve ÖZTAŞ, Sezai, “Dr. Fuad Umay ve Çocuk Esirgeme Kurumu Faaliyetleri” RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 2020, ss.558-580.
• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Arşiv Belgelerine Göre Balkanlarda ve Anadolu’da Yunan Mezalimi, C.II., Ankara 1996.
• DİRİCAN, Rabia, “Tarihi Süreçte Çocukluk ve Çocuk Hakları”, Çocuk ve Gelişim Dergisi, 2/2, 2018, ss.51-62.
• DOĞAN, Cem, Osmanlı’da Cinselliğin Saklı Kıyısı II. Abdülhamit Dönemi ve Sonrası Fuhuş Frengi ve İktidar (1878-1922), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2020.
• DÜNDAR, Fuat, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası (1913-1918), İletişim Yayınları, İstanbul 2002.
• EKİNCİ, Kadir, “Darülaceze Keşf-İ Sâni Defteri”, Turkish Studies-Historical Analysis, 14/3, 2019, ss.497-510.
• ERDEM, Tuğba, “1864 Kafkas Göçü Öncesinde ve Göç Sırasında Yaşanan Salgın Hastalıklar”, 1864 Kafkas Tehciri Kafkasya’da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün, ed. Mehmet Hacısalihoğlu, Balkar ve Ircica, İstanbul 2014, ss.171-200.
• ERDEM, Ufuk, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Muhacir Komisyonları ve Faaliyetleri (1860-1923), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• ERDEM, Yasemin Tümer, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kızların Eğitimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.
• ERGUN, Mustafa, “Selçuklular Döneminde Eğitim ve Bilim”, Avrasya Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 2/1, 2018, ss.1-40.
• FONVİLL, A., Çerkesya Bağımsızlık Savaşı (1863-1864) (Çev. Murat Papşu), Nart Yayıncılık, İstanbul 1996.
• FORTNA, Benjamin C., Mekteb-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde İslam, Devlet ve Eğitim, (Çev. Pelin Siral), İletişim Yayınları, İstanbul 2005.
• GRASSİ, Fabio L., Yeni Bir Vatan Çerkeslerin Osmanlı İmparatorluğuna Zorunlu Göçü (1864), (Çev. Birgül Göker Perdisa), Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2017.
• HATİPLER, Mustafa, Balkan Harbi’nde Muhacir Olmak, Değişim Yayınları, Sakarya 2021.
• HOCHHWACHTER, Gustav Van, Balkan Savaşı Günlüğü “Türklerle Cephede”, (çev. Sumru Toydemir), İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2021.
• Hüseyin Raci Efendi, Zağra Müftüsünün Hatıraları Tarihçe-i Vak’a-i Zağra, Baskıya Hazırlayan: Ertuğrul Düzdağ, Tercüman Yayınları.
• IŞIK, Esra, “Osmanlı’ya Balkan Göçleri ve Çocuk Göçmenler”, Geçmişten Günümüze Göç I., ed. Osman Köse, Samsun 2017, ss.169-176.
• İNAN, Ali Naim, “Çocuk Hakları Beyannamesi İlkelerinin Türk Hukuk Sistemine Etkisi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 1/1, 1968, ss.201-219.
• İNANÇ, Veli, “Osmanlı Devleti’nde Yetimlerin Sosyal Haklarının Korunması” Savaş Çocukları Öksüzler ve Yetimler, Emine Gürsoy-Naskali, Aylin Koç (der.), Kırmızı Yayınları, İstanbul, 2003, ss.19-32.
• İPEK, Nedim, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• İPEK, Nedim, Memalik-i Şahanede Muhaceret, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
• İŞERİ, Murat, Osmanlı Çocuk Koruma Sistemi ve Darüleytamlar (1851-1923), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale 2014.
• KAPCI, Hikmet Zeki, “Yetimlere Yönelik Bir Eğitim Kurumu Darülhayr-i Ali”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2012.
• KAPCI, Hikmet Zeki, “Günümüz Mesleki Eğitim Problemlerine Tarihten Tutulan Işık: Darülhayr-i Ali”, ed. (Ed. Mahmut Zengin v.d.), Osmanlı Mektepleri (Bir Modernleşme Çabası Olarak Osmanlı Eğitiminde Yeni Arayışlar), Dem Yayınları, İstanbul 2021, ss.345-364.
• KARATAŞ, Ömer, “Kafkas Göçünün Mağdurları”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 42/42, 2014, ss.121-130.
• KARATAŞER, Büşra, “Himaye-i Etfal Cemiyetinin Mali Durumu Hakkında Bir Değerlendirme” Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5/2, 2020, ss.736-758.
• KARPAT, Kemal H., Osmanlıdan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Bahar Tırnakçı (çev.), Timaş Yayınları, İstanbul 2013.
• KEÇECİ KURT, Songül, “Bir Eğitim Öncüsü: Darüşşafaka”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12(2), ss. 159-174.
• KESGİN, Safiye, “Osmanlı’nın Son Döneminde Kimsesiz ve Korunmaya Muhtaç Çocukların Eğitimi ve Topluma Kazandırılması: Kastamonu Örneği”, Dini Araştırmalar Dergisi, 19/50, 2016, ss.135-158.
• KESGİN, Salim Selman, “Türk Kamu Yönetiminde Göçmen Çocuklara Yönelik Politikalar”, Göç Dergisi, 4/1, 2017, ss.62-81.
• KILIÇ, Fahri, “I. Dünya Savaşı’nda Selanik’ten İstanbul’a Taşınan Bir Eğitim Kurumu: Feyziye Mektepleri”. Cappadocıa Journal Of Hıstory And Socıal Scıences, 9, 2017, ss.142-151.
• KILIÇ, Pelin İskender, “Mehmed Esad Safvet Paşa’nın Devair Müfettişliği Sırasında Muhacirler ve Muhacir Çocuklarıyla İlgili Görüşleri ve Bu Konudaki Çalışmaları”. History Studies İnternational Journal of History, 3, 2017, ss.111-120.
• Kur’an-ı Kerim, ‘İsra Suresi, 17:31.
• KURT, Burcu, “Osmanlı Donanmasında Modern Teknolojiyi Yakalamak: Bahriye Sanayi Alayları”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16/28, 2015, ss.79-111.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• MAKSUDYAN, Nazan, “Foster Daughter or Servant, Charity or Abuse: Beslemes in the Late Ottoman Empire”, Article in Journal of Historical Sociology, 21/4, 2008, ss.488-512.
• MAKSUDYAN, Nazan, “Evli evine, köylü köyüne, evi olmayan? Osmanlı Kent Reformu ve Şehirlerde İstenmeyen Çocuklar”, Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 34, 2012, ss.159-183.
• MCCARTY, Justin, Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922), (Çev. Fatma Sarıkaya), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• ÖZBAY, Ferhunde, “1911-1922 Yıllarında Anadolu’da Kimsesiz Kız Çocukları”, Savaş Çocukları Öksüzler ve Yetimler, (Ed. Emine Gürsoy Naskali, Aylin Koç), Kırmızı Yayınları, İstanbul 2003, ss.105-118.
• ÖZBAY, Ferhunde, Türkiye’de Evlatlık Kurumu: Köle mi Evlat mı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 1999. https://www.academia.edu/1156044/T%C3%9CRK%C4%B0YEDE_EVLATLIK_KURUMU_K%C3%96LE_M%C4%B0_EVLAT_MI
• ÖZBAY, Ferhunde, “Evlerde El Kızları: Cariyeler, Evlatlıklar, Gelinler”, Leonore Davidoff, Feminist Tarihyazımında Sınıf ve Cinsiyet, (Haz. Ayşe Durakbaşa), (Çev. Zerrin Ateşer, Selda Somuncuoğlu), İletişim Yayınları, İstanbul 2021, ss.13-48.
• ÖZBEK, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2002.
• ÖZCAN, Özge, Aydınlanma’nın Üç Düşünüründe (Rousseau, Kant ve Lucke) Çocuk Modernleşmesi ve Eğitim, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2019.
• ÖZTAN, Güven Gürkan, Türkiye’de Çocukluğun Politik İnşası, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2019.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1919), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018
• PARLATIR, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara 2009.
• POSTMAN, Neil, Çocukluğun Yokoluşu, (Çev. Kemal İnal), İmge Yayınevi, İstanbul 1995.
• QUATAERT, Donald, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri” (Ed. Mehmet Seyitdanlıoğlu, Halil İnalcık), Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014, ss.729-740.
• REÇBEROĞULLARI, Ayşe Nur Atatürk Dönemi Çocuk Politikası, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021
• REMOND, Georges Bir Fransız Gazetecinin Balkan Harbi izlenimleri Mağluplarla Beraber, (Haz. Muammer Sarıkaya), Profilkitap Yayınevi, İstanbul 2018.
• SARIKAYA, Makbule, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Bir Sosyal Hizmet Kurumu: Türkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14/34, 2007, ss.321-338.
• SARIKAYA, Makbule, İşgal İstanbul’unda Kimsesiz Çocuklar ve Himaye-i Etfal Cemiyeti, Araştırma Yayınları, Ankara 2014.
• SEBETCİ, Havva, “11.-12. Yüzyıllarda Orta çağ Avrupası’nın Eğitime Genel Yaklaşımı” Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (SKAD),2/3, 2016, ss.91-105.
• SEMİZ, Yaşar ve KUŞ, Recai, “Osmanlıda Mesleki Teknik Eğitim İstanbul Sanayi Mektebi (1869-1930)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 2004, ss.275-295.
• SERBESTOĞLU, İbrahim “Kırım Savaşı Sonrasında Samsun’da Göç ve Göçmen Sorunu”, Geçmişten Geleceğe Samsun 1. Kitap, Cevdet Yılmaz(ed.), Samsun 2006, ss.83-97.
• SOMEL, Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908) İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin, (Çev. Osman Yener), İletişim Yayınları, İstanbul 2019.
• SOYDAN, Aynur, “Darüşşafaka Tarihinden Kesitler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 3, 2003, ss.249-268.
• SUŞÇOV, İ., “Gelencik’te Esir Tutulan Çerkesler”, Murat Topçu- Papşu (çev.), Kafkasya Çalışmaları Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 2020, ss.339-342.
• ŞAFAK, Nurdan, “Osmanlı İmparatorluğunda Kimsesiz Çocuk Olmak ve Islahhaneler (1863-1903), (Ed. Haşim Şahin ve Nurdan Şafak) Osmanlı Dünyasında Çocuk Olmak, , Dem Yayınları, İstanbul 2012, ss.129-164.
• ŞİMŞİR, Bilal N., Balkan Savaşlarında Rumeli Türkleri Kırımlar-Kıyımlar-Göçler 1821-1913, Bilgi Yayınevi, Ankara 2017.
• ŞİRİN, Mustafa Ruhi, “Değişen çocuk ve çocukluk (Biraz Tarih ve Felsefe biraz Sosyoloji ve Çocukluk Sosyolojisi)”, Çocuk ve Medeniyet Dergisi, 4/7, 2019, ss.5-40.
• TETİK, Alim ve KORKMAZ, Adem, “Osmanlı Döneminde Sosyal Politika Uygulamaları”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 27/3,2022, ss.423-443.
• TORUN, Serap, “Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Merkezi Dâr-üs-sanâ’sı 1920 Raporu” Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 6/2, 2016, ss.81-93.
• Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Merkezi Dâr-üs-sanâ’ası Eytâm ve Erâmil-i Şühedâya Muâvenet, Ahmed İhsan Şürekkası Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1339.
• ÜNAL, Müzeyyen Ezel, “Erken Cumhuriyet Döneminde Gençliğin Militarizasyonu: Askerliğe Hazırlık Dersleri” Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 3/1, 2015, ss.81-102.
• ÜNAL, Vehbi, “Osmanlının Son Dönemlerinde Korunmaya Muhtaç Çocuklar İçin Kurulan Sosyal Hizmet Kuruluşları” Cumhuriyet Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 36/2, 2012, ss.1-27.
• YILDIRIM, Mehmet Ali, “Osmanlı Devleti’nde Muhacir Çocukların Eğitimine Genel Bir Bakış” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 30/2, 2020, ss.459-474.
• YILDIRIM, Mehmet Ali, “II. Meşrutiyet Devrinde Vilayet Sanayi Mekteplerini Yeniden Yapılandırma Girişimleri: Vilayet Sanayi Mektepleri Tertibatı” Tarih Araştırmaları Dergisi, 31/52, 2012, ss.135-170.
• YILMAZ, Özgür “1864 Kafkas Göçü Hakkında Bir Rapor”, Mavi Atlas Dergisi, 3, 2014, ss.133-156.
• YÜKSEL, Ahmet, “Göçmenlikten Vatandaşlığa Muafiyetten Mükellefiyete: Kafkas Göçmenlerin Sivas Vilayetinde İskanları”, Geçmişten Günümüze Göç, c. I, Osman Köse (ed.), Canik Belediyesi Yayınları, Samsun 2017, ss.405-418.
• YÜKSEL, Ahmet, Ahmet ve Karademir, Zafer “Ulema, Göç ve Devlet: Kırım Harbi’nden Sonra Osmanlı Ülkesine Göç Eden Ulemanın İskanına Dair Bazı Bilgiler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 52/1, 2017, ss.173-194.
• YÜKSEL, Hasan, “Kafkas Göçmen Vakıfları”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi, 5/5, 1994, ss.475-490.