Bireysel Dindarlığın Ontolojisi: Modernlik Ufkunda Statik Dindarlık Anlayışının Eleştirel Bir Değerlendirmesi

Year 2024, Volume: 14 Issue: 4, 24 - 50, 09.12.2024

Gonca Dedemoğlu

Abstract

Modernliğin insanlık-kutsal ilişkisinin vasfını sekülerleştirdiği yahut yeni dindarlık biçimlerinin nedeni olduğu söylemleri, dindarlığın ontolojisini örten yaklaşımlardır. Bu yöndeki argümanlar, nihayetinde modernliğin normatif- epistemolojik kategorizasyonunu esas alan ve tekil din-tekil modernleşme karşıtlığına uzanan bir dindarlık fikrine dayanmaktadırlar. Buradaki sorun, dindarlığı sabit bir forma indirgeyip müntesiplerinin kendi inanç, tutum ve eylemlerini niçin ve nasıl benimsediklerinden yalıtılmış bir dinin, araştırma nesnesi olarak ele alınmasıdır. Nitekim bireysel dindarlık kuramları, birçok halde iktisadi akılcılık ilkesine ve/veya bireye dışsal etkenlere isnatla fakat birey nezdinde dindarlığın nasıl kurulduğunu göz ardı ederek bireysel dindarlığı anlama ve açıklamaya yönelmektedir. Bu minvalde bu çalışmada, modernlik-dindarlık ikiliğine atıfla ulaşılan sonuçların dindarlığın serüveni hakkında nedensel bir şey söylemediği gibi ontolojisini de örtük kıldığı iddia edilmekte ve buradan hareketle bir sınama alanı olarak bireysel dindarlık teorileri ile olgusal gerçeklik arasındaki mesafeyi müzakereye açmaya hakemlik edebilecek ampirik bir araştırmanın kılavuz sorularının neler olabileceği ve bunların gerekçeleri tartışılmaktadır. Bu amaçla tasarlanacak bir araştırmanın, faillerin dindarlıklarını nasıl anlamlandırdıkları, inşa ve icra süreçlerindeki süreklilik ve kopuşlar ile bunların gerekçelerini tespit etmeye yönelmesi nedeniyle niteliksel olması ve amaçlı örneklem tekniğiyle yürütülmesi önerilmektedir.

Keywords

Modernleşme/Modernlik, Sekülerleşme/Sekülerlik, Din/Dindarlık, İslam, Bireysel Dindarlık

The Ontology of Individual Religiosity: A Critical Evaluation of the Static Understanding of Religiosity in the Horizon of Modernity

Abstract

Assertions that modernity secularizes the human-sacred relationship or gives rise to new forms of religiosity are approaches that conceal the ontology of religiosity. These arguments rely on a religious concept rooted in a normative-epistemological categorization of modernity and the opposition between a singular religion and a singular modernization. This reduces religiosity to a static form and isolates it from the reasons and methods by which its followers adopt their beliefs, attitudes, and actions—thereby treating religion merely as an object of study. Theories of religiosity focused on individuality often refer to economic rationality principles or external factors, attributing religiosity to individual rationality. However, this overlooks how religiosity is constructed personally, limiting the understanding of individual religiosity. This study argues that conclusions derived from the modernity-religiosity dichotomy do not provide causal explanations or reveal the essence of religiosity; they obscure it. It explores guiding questions for empirical research, acting as a testing ground between individual religiosity theories and real-world scenarios. A qualitative study using a purposive sampling technique is recommended to achieve this. Such research should investigate how individuals interpret their religiosity, examining continuity and discontinuity in the construction and enactment processes and their justifications.

Keywords

Modernization/Modernity, Secularization/Secularism, Religion/Religiousness, Islam, Individual Religiosity

Ethical Statement

Bu çalışma Modernlik ve Bireysel Dindarlık: Türkiye’de Bireysel Müslüman Dindarlık Biçimlerinin İnşası Üzerine Nitel Bir İnceleme (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı) başlıklı doktora tezi kapsamında üretilmiştir.

Thanks

Makalenin yazılma sürecinde çok değerli öneri ve eleştirileriyle katkı sağlayan tez danışmanım Doç. Dr. Abdulkerim Sönmez’e müteşekkirim.

References

• Akşit, B. Şentürk, R., Küçükkural, Ö., & Cengiz, K., (2012). Türkiye’de Dindarlık-Sosyal Gerilimler Ekseninde İnanç ve Yaşam Biçimleri. İletişim Yayınları.
• Aktay, Y. (2011). Türk Dininin Sosyolojik İmkânı: İslam Protestanlığı ve Alevilik. İletişim Yayınları.
• Altun, F. (2021). Modernleşme Kuramı: Eleştirel Bir Giriş. İnsan Yayınları.
• Argyle, M. & Beit Hallahmi, B. (1975). The Social Psychology of Religion. Routledge
• Arslantürk, Z. & Amman, M. T. (2012). Sosyoloji-Kavramlar-Kurumlar-Süreçler-Teoriler. Çamlıca Yayınları.
• Atay, T. (2021). Din Hayattan Çıkar/Antropolojik Denemeler. İletişim Yayınları.
• Avcı, Ö. (2018). İki Dünya Arasında-İstanbul’da Dindar Üniversite Gençliği. İletişim Yayınları.
• Aydın, M. (2009). Moderniteye Dışardan Bakmak, Açılım Kitap.
• Bahçekapılı, H. G. ve Yılmaz, O., (2017). The Relation Between Different Types of Religiosity and Analytic Cognitive Style, Personality and Individual Differences, (117), 267-272. https://dx.doi.org/10.1016/j.paid.2017.06.013
• Becker, H. S. (2019). Mesleğin incelikleri: Sosyal Bilimlerde Araştırma Nasıl Yürütülür?. L. Ünsaldı vd. (Çev.). Heretik Yayınları.
• Beckford, J. A. (2003). Social Theory and Religion. Cambridge University Press.
• Bellah, R. N. (1970). Beyond belief: Essays on Religion in a Post-Traditional World. Harper & Row.
• Bendix, R. (1967). Tradition and Modernity Reconsidered. Comparative Studies in Society and History, 9(3), 292–346. http://www.jstor.org/stable/177869
• Berger, P. L. & Luckmann, T., (2016). Modernite, Çoğulculuk ve Anlam Krizi. M. D. Dereli (Çev.). Heretik Yayınları.
• Bettendorfa, L. and Dijkgraafb, E., (2010). Religion and income: Heterogeneity between countries Journal of Economic Behavior & Organization 74 (2010) 12–29. https://doi.org/10.1016/j.jebo.2010.02.003
• Bettendorfa, L. and Dijkgraafb, E., (2011) The Bicausal Relation Between Religion and İncome, Applied Economics, 43:11, 1351-1363, http://dx.doi.org/10.1080/00036840802600442
• Bréchon, P. (2007). Cross-National Comparisons of Individual Religiosity, J. A. Beckford & J. Demerath (Ed.). içinde, The Sage Handbook of the Sociology of Religion, (463-490). SAGE Publications.
• Bodur, H. E. (2006-2009). Dini Organizasyon Tipleri ve Yeni Dini Hareketler. Toplum Bilimleri Dergisi. 1-3 (1-6), 69-78. ISSN 1306‐7877.
• Bouma, G. D. & Ling, R. (2012). Dini Çeşitlilik. P. B. Clarke (Ed.). İ. Çapcıoğlu (Çev. Ed.). içinde, Din Sosyolojisi-Yaşadığımız Dünya. (317-339). İmge Kitapevi.
• Bourdieu, P. (2012). Bir Otoanaliz İçin Taslak. M. Erşen (Çev.). Bağlam Yayıncılık.
• Creswell, J. W. (2013). Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches. SAGE Publications, Inc.
• Comte, A. (2009). The Catechism of Positive Religion. Cambridge University Press. Da Silva, F. C. (Ed). (2011). G. H. Mead: A Reader. Routledge.
• Danermark, B. Ekström, M., Jakobsen, L., & Karlsson, J. Ch. (2018). Toplumu Açıklamak: Sosyal Bilimlerde Eleştirel Realizm. Ü. Tatlıcan (Çev.). Phoenix Yayınevi.
• Davie, G. (2005). Modern Avrupa’da Din. A. Demirci (Çev.). Küre Yayınları.
• Dikeçligil, (2006-2009). Sosyal Bilimler Epistemolojisinde Sorunların Kaynağı: Ontolojiyi Unutmak, Toplum Bilimleri Dergisi. 1-3 (1-6), 47-67. ISSN 1306‐7877.
• Diyanet İşleri Başkanlığı, (2014). Türkiye’de Dini Hayat Araştırması. Türkiye/Ankara. https://dspace.ceid.org.tr/xmlui/bitstream/handle/1/340/ekutuphane3.5.1.2.15.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Droogers, A. (2012). Dinin Tanımlanması Bir Sosyal Bilim Yaklaşımı. A. Onay (Çev.). P. B. Clarke (Ed.). İ. Çapcıoğlu (Çev. Ed.). içinde, Din Sosyolojisi-Kuram ve Yöntem. (415-438). İmge Kitabevi.
• Durkheim, E. (2010). Dinsel Yaşamın İlk Biçimleri. Ö Ozankaya (Çev.). Cem Yayınevi.
• Ertit, V. (2020). Sekülerleşme Teorisi. Liberte Yayınları.
• Fontaine, J., Luyten, P., Corveleyn, J., (2000) Tell Me What You Believe and I'll Tell You What You Want: Empirical Evidence for Discriminating Value Patterns of Five Types of Religiosity, The
• International Journal for the Psychology of Religion, (10)2, 65-84, https://doi.org/10.1207/S15327582IJPR1002_01.
• Furshet, I. & Repstand, P. (2020). Din Sosyolojisine Giriş. İ. Çapcıoğlu & H. Aydınalp. (Çev.). Atıf Yayınları.
• Göle, N. (2011). Melez Desenler-İslam ve Modernlik Üzerine. Metis Yayınları.
• Guest, M. (2012). Dinin Yeniden Üretimi. İ. Şahin (Çev.). P. B. Clarke (Ed.). İ. Çapcıoğlu (Çev. Ed.). içinde, Din Sosyolojisi-Çağdaş Gelişmeler. (91-120). İmge Kitapevi.
• Gümüşay, İ. (2023). Eğitimin Modernleşmesi Bağlamında Tanzimat Dönemi Yeni Muhafazakâr Aydın ve Dini Bireyselleşme. Rize İlahiyat Dergisi, (23), 109-124. https://doi.org/10.32950/rid.1242368
• Güneş, A. (2023). Toplumsal Bir Protesto: Yeni Dinî Hareketler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 33 (1) , 401-412. https://doi:10.18069/firatsbed.1189286
• Günay, Ü. (2014). Din Sosyolojisi. İnsan Yayınları.
• Hari, J. (2022). Çalınan Dikkat: Neden Odaklanamıyoruz?. B. E. Aksoy (Çev.). Metis Yayıncılık.
• Hervieu-Leger, D. (2000), Religion As A Chain Of Memory. Rutgers University Press.
• Inglehart, R. & Baker, W.E., 2000. Modernization, Cultural Change, and The Persistence of Traditional Values. American Sociological Review (65), 19–51. https://doi.org/10.2307/2657288
• Irzık, G. & Buğra, A. (2001). İnsan Doğası, İnsan İhtiyaçları ve İktisat içinde Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek. T. Bora, vd. (Yay. Hzr.). Metis Yayınları.
• Kımter, N., (2008). Benlik Saygısı ve Dindarlık İlişkisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kirman, M. A., (2010). Yeni Dini Hareketler Sosyolojisi, Birleşik Dağıtım.
• Köktaş, M. E., (1993). Türkiye’de Dinî Hayat. İşaret Yayınları
• Lambert, Y. (1999). Religion in Modernity as a New Axial Age: Secularization or New Religious Forms? Sociology of Religion. 60(3), (303-333). https://doi.org/10.2307/3711939
• Layder, D. (2019). Sosyal Teoriye Giriş. Ü. Tatlıcan (Trc.). Küre Yayınları.
• Lelkes, O. (2006) Tasting Freedom: Happiness, Religion, and Economic Transition, Journal of Economic Behavior and Organization, (59), 173–94. https://doi.org/10.1016/j.jebo.2004.03.016
• Luckmann, T. (2016). Görünmeyen Din. A. Coşkun vd. (Çev.). Rağbet Yayınları.
• Mardin, Ş. (2007). (2007). Din ve İdeoloji. İletişim Yayınları.
• Martı´, G. (2015). Religious Reflexivity: The Effect of Continual Novelty and Diversity on Individual Religiosity. Sociology of Religion. 76(1), (1-13). https://doi:10.1093/socrel/sru084
• Mead, G. H. (1972). Mind, Self, and Society. The University of Chicago Press.
• Moses, J. W. ve Knutsen, T. L. (2020). Bilmenin Yolları: Toplumsal ve Siyasal Araştırmalarda Rakip Metodolojiler, Kıvılcım İlbaşı ve E. Berkay Ersöz (Trc.). Küre Yayınları.
• Neuman, W. L. (2014). Toplumsal Araştırma Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklaşımlar. S. Özge. (Çev.). Yayınodası.
• Nişancı, Z. (2023). Sayılarla Türkiye'de İnanç ve Dindarlık. Mahya Yayıncılık. https://iiit.org/en/book/turkish-sayilarla-turkiyede-inanc-ve-dindarlik-faith-and-religiosity-in-turkiye/
• Norris, P. & Inglehart, R., (2011). Sacred and Secular: Religion and Politics Worldwide. Cambridge University Press.
• Ocak, A. Y. (2012). Türkler, Türkiye ve İslam-Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri. İletişim Yayınları.
• Özbolat, A. (2017). Postmodern Dünyada Din: Yaygınlaşan Dinsellik, Yüzeyselleşen Dindarlık. Journal of Islamic Research, 28(3), 265-278. https://doi.org/10.17120/omuifd.1105042
• Polanyi, M. (1950) Bilimsel İnançlar. B. Yıldırım (Çev.). V. S. Öğütle & B. Balkız (Ed.) içinde Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yaklaşımlar, Kavramlar ve Yaklaşımlar. (171-185). Doğu-Batı Yayınları.
• Paker, K. O. & Akçalı, S. İ. (2012), Dinin Bireyselleşmesi: Üniversite Gençliği ile Bir Ölçek Çalışması. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 11(4):1440-1459. ISSN: 1303-0094.
• Sayer, A. (2017). Sosyal Bilimde Yöntem: Realist Bir Yaklaşım. S. Gürses. (Çev.). Küre Yayınları.
• Silberman, I. (2005). Religion as a Meaning System: Implications for the New Millennium. Journal of Social Issues, 61(4), (641-663). https://doi.org/10.1111/j.1540-4560.2005.00425.x
• 6, P. & Bellamy, C., (2012). Principles of Methodology. Research Design in Social Science, Sage Publications.
• Slater, D. (2014). İhtiyaçlar/İstekler. M. Yıldız. (Çev.). C. Jenks. (Ed.). İ. Çapcıoğlu (Çev. Ed.). içinde Temel Sosyolojik Dikotomiler. (429-446). Atıf Yayınları.
• Soroka, S., Fournier, P., & Nir, L. (2019). Cross-National Evidence of A Negativity Bias in Psychophysiological Reactions to News. Proceedings of the National Academy of Sciences, (201908369). https://doi:10.1073/pnas.1908369116
• Soroush, A. (2009). The Expansion of Prophetic Experience. N. Mobasser (Translated). Koninklijke Brill NV.
• Sönmez. A. (2018). Sosyolojik Düşüncede Kuramlaştırmanın Doğası ve Klasiklerin Konumu, LYKEION Yayınları.
• Stark, R. & Glock, C. Y., (1974). American Piety: The Nature of Religious Commitment. Vol. 1., University of California Press.
• Subaşı, N. (2008). Din ve Toplum Arasındaki İlişkileri Anlam(landırm)ak ya da Türkiye’de Din Sosyolojisi Çalışmalar›, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6 (11). (173-184).
• Taplamacıoğlu, M., (1962). Yaşlara Göre Dini Yaşayışın Şiddet ve Kesafeti Üzerinde Bir Anket Denemesi. AÜİF Dergisi, 141-151.
• Turner, B. S. (2012). Max Weber’e Göre İslam ve Konfüçyanizm: Kantçı Sekülerleşme Kuramı. İ. Çapcıoğlu (Çev.). P. B. Clarke (Der.). İ. Çapcıoğlu. (Çev. Ed.). içinde, Din Sosyolojisi-Kuram ve Yöntem. (143-170). İmge Kitapevi.
• Ünal, S. (2013). Türkiye’de Seküler ve Dini Hayat Tarzlarına Dayalı Toplumsal ve Siyasal Kutuplaşmaların Gündelik Rutinler ve Etkileşimler Bağlamında Sosyolojik Analizi. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Adnan Menderes Üniversitesi.
• Weber, M. (2012). Din Sosyolojisi. L. Boyacı (Çev.). Yarın Yayınları.
• Whitfield, P. (2020). Batı Biliminde Dönüm Noktaları. S. Uslu(Çev.). Küre Yayınları.
• Wilson, B. (1985), (Ed.) Secularization: The Inherited Model. P. E. Hammond (Ed.). içinde, The Sacred in a Secular Age. (9-20). University of California Press Berkeley.
• Wilson, B. (1987). Sekülerleşme, A. Bayer (Çev.). M. A. Kirman & İ. Çapcıoğlu. (Ed.). içinde Sekülerleşme: Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar. (9-24). Otto Yayınları.
• Wilson, B. (1995). Religious Toleration & Religious Diversity. Published by the Institute for the Study of American Religion.
• Yapıcı, A. (2012). Modernleşme-Sekülerleşme Sürecinde Türk Gençliğinde Dinî Hayat: Meta-Analitik Bir Değerlendirme, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2), 1-40.
• Yapıcı, A. (2004). Din Bilimleri Alanında Yapılan Empirik Çalışmalarda Karşılaşılan Metodolojik Bir Problem: Ölçek mi Olguyu, Olgu mu Ölçeği Oluşturmakta?, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(4), 85-118.https://vdocuments.mx/dn-blmler-alaninda-yapilan-emprk-alimalarda-1-aratrma-konusunun.html?page=5
• Yeşiltepe, S. (2018). Yeni Dini Hareketler Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme. USE Uluslararası Sosyoloji ve Ekonomi Dergisi, (1), 60-75. https://dergipark.org.tr/tr/pub/use/issue/55416/759807
• Zalta, E. N. & Nodelman, U. (eds). (2023). “Definitions”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/archives/fall2023/entries/definitions