Milliyetçilik İdeolojisi Bağlamında Arap Milliyetçiliğinin Kökeni: Arap Milliyetçiliğine İttihat Terakki ve Misyoner Okulları Etkisi

Year 2025, Volume: 15 Issue: 3, 91 - 124, 02.09.2025

Cemal Kazak

Abstract

Arap milliyetçiliği konusu Türk akademisindeki belki de en hassas konuların başında gelmektedir. Türkler ve Arapların yaklaşık 400 yıl süren birlikte yaşamlarının böyle bir ayrılık ile sonuçlanmasını bugün dahi doğru bir şekilde tanımlamak birçok araştırmacı için zor bir durumdur. Hiç şüphesiz ki bunun nedeni aynı dine mensup birbirlerine kardeşlik hukukuyla bağlı olan iki toplumun biz ve öteki eksenli fikirlerin etkisiyle birbirlerine bakışının yeniden şekillenmesidir. Arap milliyetçiliği düşüncesinin ortaya çıkışında neyin etkili olduğu her zaman tartışma konusu olmuştur. Bu çalışmanın amacı milliyetçilik ideolojisi bağlamında Arap milliyetçiliğinin ne zaman ve hangi şartlarda ortaya çıktığı ve nasıl şekillenip geliştiğini ortaya koymaktır. Bu tarihsel seyir içinde ortaya çıkan önemli ekollerden İttihat ve Terakki (İTC) politikaları ile misyoner okullarının Arap milliyetçiliği üzerindeki etkisinin ne olduğu sorusuna cevap aranmış, her iki oluşumun etki düzeyleri derinlemesine analiz edilmiştir. Çalışmada nitel araştırma yöntemleri ile tarihsel araştırma yöntemleri birlikte kullanılarak konu ile ilgili birincil kaynaklara erişilmiştir. Protestan Amerikalı misyonerlerin ve Katolik Cizvitlerin Osmanlı’da yürüttükleri misyonerlik faaliyetlerini konu alan kaynaklara bakılmış, Osmanlı’da faaliyet gösteren en büyük misyoner örgütü olan “American Board of Commissioners for Foreign Missions”un raporları ve İTC’nin Arap vilayetleri politikaları derinlemesine incelenmiştir.

Keywords

Milliyetçilik , Arap Milliyetçiliği , Osmanlı , İttihat ve Terakki , Misyoner Okulları

The Origin of Arab Nationalism in the Context of the Ideology of Nationalism: The Effect of Union Terakki and Missionary Schools on Arab Nationalism

Abstract

The issue of Arab nationalism is perhaps one of the most sensitive topics in Turkish academia. Even today, it is difficult for many researchers to accurately define the fact that the coexistence of Turks and Arabs for nearly 400 years resulted in such a separation. The reason for this is undoubtedly the reshaping of the perception of the two communities, which belong to the same religion and are bound to each other by the law of brotherhood, under the influence of the ideas of us and the other. What influenced the emergence of the idea of Arab nationalism has always been a subject of debate. The aim of this study is to reveal when and under what conditions Arab nationalism emerged and how it was shaped and developed in the context of the ideology of nationalism. The question of the impact of the policies of the Committee of Union and Progress and the missionary schools on Arab nationalism, which are among the important schools that emerged in this historical course, was sought to be answered and the impact levels of both formations were analysed in depth. In the study, qualitative research methods and historical research methods were used together and primary sources related to the subject were accessed. The sources on the missionary activities of Protestant missionaries and Catholic Jesuits in the Ottoman Empire, the reports of the “American Board of Commissioners for Foreign Missions”, the largest missionary organisation operating in the Ottoman Empire, and the policies of the Turkish Revolutionary Power in the Arab provinces were examined.

Keywords

Nationalism , Arab Nationalism , Ottoman , Union and Progress , Missionary Schools

References

• Akçam, T. (1999). İnsan hakları ve ermeni sorunu. İmge.
• Arai, M. (2008). Jön Türk dönemi Türk milliyetçiliği. Tansel Demirel (Çev.). İletişim Yayınları.
• Atay, F. R. (1964). Zeytindağı. Varlık Yayınları.
• Ateş, T. (2004). Siyasal tarih. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Azmeh, A. (2000). Nationalism and the Arabs, Arab nation and Arab nationalism içinde, Derek Hopwood (Ed.). St. Martin’s Press.
• Addison, J. T. (1942). The christian approach to the moslem. New York University Press.
• Akça, G. (2007). Osmanlı millet sisteminin dönüşümü, Fırat Üniversitesi Doğu Anadolu Bölgesi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, VI(1), 57- 65.
• Arslan, E. Ş. (2009). İttihatçı bir Arap aydınının anıları. Klasik Yayınları.
• Baktıaya, A. (2009). Osmanlı Suriyesi’nde Arapçılığın doğuşu. Bengi Yayınları.
• Bilgenoğlu, A. (2007). Osmanlı Devleti’nde Arap milliyetçi cemiyetleri. Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları.
• Bliss, D. (1920). The reminiscensey of Daniel Bliss (1920). Fleming H. Revell Company.
• Bliss, F. (1912). The religions of modern Syria and Palestine. Charles Scribner’s Sons.
• Bora, T. (2009). Sunuş. Modern Türkiye’de siyasi düşünce: Milliyetçilik. T. Bora ve M. Gültekingil (Ed.), İletişim Yayınları.
• Buzpınar, T. (1999). Arap milliyetçiliğinin Osmanlı Devleti’nde gelişim süreci. Kemal Çiçek, Cem Oğuz (Ed.), Yeni Türkiye Yayınları.
• Cemile, M. (1964). Garp materyalizmi karşısında İslam. Kemal Kuşçu (Çev.), Hilal Yayınları.
• Cleveland, William L. (2015). Modern ortadoğu tarihi. Mehmet Harmancı (Çev.), Agora Kitaplığı.
• Çiçek, M. T. (2012). Cemal Pasha’s governorate in Syria, 1914-1917 [Yayımlanmamış doktora tezi]. Sabancı Üniversitesi.
• Çalış, Ş. H. (2001). Ulus, devlet ve kimlik labirentinde Türk dış politikası, Türkiye’nin dış politika gündemi: Kimlik, demokrasi ve güvenlik içinde, Şaban H. Çalış, İhsan D. Dağı, Ramazan Gözen (Der.), Liberte Yayınları.
• Çambel, H. C. (2011). Makaleler hatıralar. TTK Yayınları.
• Danış, M. F. (2019). Bir anka kuşu: Arap milliyetçiliği, Ortadoğu’yu Kuran İdeolojiler içinde, Zekeriya Kurşun (Ed.), Vadi Yayınları.
• Davişa, A. (2004). Arap milliyetçiliği zaferden umutsuzluğa. Literatür Yayıncılık.
• Dawn, C. E. (1995). Arap milliyetçiliğinin kökenleri, Bilgi ve Hikmet, 2(Kış), 120.
• Dawn, C. E. (1998). Osmanlıcılıktan Arapçılığa, Bahattin Aydın, Taşkın Temiz (Çev.), Yöneliş Yayınları.
• Derveze, İ. (2007). Osmanlı Filistin’inde bir posta memuru. Klasik.
• Devellioğlu, F. (1978). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Doğuş Ltd. Şti. Matbaası.
• Erhan, Ç. (2000). Ottoman official attitudes towards American missionaries, The Turkish Yearbook of International Relations (Milletlerarası Münasebetler Türk Yıllığı), Sayı 30, 2000, 192-193.
• el-Cündi, E. (1985). Tarih boyunca emperyalizmin saldırılarına karşı İslam. İbrahim Sarmış (Çev.), Petek Yayınları.
• en-Netşe, Ş. R. (1985). Sultan Abdulhamid es-sani ve Filistin. Müessesetü’l Arabiyya li’d-Dirâsât ven-Neşr.
• Fleischmann, E. L. (2002). The impact of American protestant missions in Lebanon on the construction of female identity c. 1860-1950, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 13, No. 4, 417.
• Fleischmann, E. L. (1998). Our moslem sisters: Women of greater Syria in the eyes of American protestant missionary women, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 9, No. 3, 1998, 309.
• Findley, C. V. (1980). Bureaucratic reform in the Ottoman Empire: The sublime porte, 1789-1922, Princeton.
• Gellner, E. (1992). Uluslar ve ulusçuluk. B. Ersanlı Behar, G. Göksu Özdoğan (Çev.), İnsan Yayınları.
• Gönlübol, M., Sar, C. (1973). Arap edebiyatında tarihî romanın ortaya çıkışında milliyetçilik düşüncesinin etkisi (1919-1938). Milli Eğitim Basımevi.
• Grabill, J. L. (1971). Protestant diplomacy and the near east: Missionary influence on American policy. University of Minnesota Press.
• Gross, M. (1979). Ottoman rule in the province of Damascus 1860-1909. [Doktora Tezi]. Georgetown University.
• Haddad, M. (2010). Arap milliyetçiliğinin doğuşunu yeniden düşünmek. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, Selda Güner (Çev.), 30 (2010), 27-55.
• Hanioğlu, Ş. (2008). A brief history of the late Ottoman empire. Princeton University Press.
• Hayyeale‘l Felah, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kardaşlarına hediyesidir, Rumeli Matbaası, (1326), 4-5.
• Hut, D. (2016). Osmanlı Arap vilayetleri, Arabizm ve Arap milliyetçiliği, Vakanüvis - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 1 (Ekim 2016), 114 -115.
• Habermas, J. (2012). “Öteki” olmak, öteki”yle yaşamak. İlknur Aka (Çev.), Yapı Kredi Yayınları.
• Halidi, M., Ferruh, Ö. (1968). İslam ülkelerinde misyonerlik ve emperyalizm, Osman Şekerci (Çev.). Çeşme Yayınları.
• el-Hatib, A. (1971). el-Şeyh Tahir al-Caza’iri: Ra’id el-nahda el-‘ilmiyye fi bilâdü’l Şâm. Maʻhad al-Buḥus ve’l-Dirasat el-ʻArabiyah, Kısmu’l-Buḥus ve’l-Dirasat el-Edebiye ve’l-Lugaviyye.
• Hayes, C. J. H. (2010). Milliyetçilik: Bir din, batı siyasal düşüncesinde ulusalcılık tasavvuru. Murat Çiftkaya (Çev.), İz Yayıncılık.
• Hüseyin, M. M. (1986). Modernizmin İslam dünyasına girişi. Sezai Özel (Çev.), İnsan Yayınları.
• Hourani, A. (1984). Arabic thought in the liberal age 1798-1939. Cambridge University Press.
• Hitti, P. K. (1981). Siyasi ve kültürel İslam tarihi. Salih Tuğ (Çev.), Boğaziçi Yayınları,
• el-Hindî, H. (2012). el-Hareketü’l kavmiyyetü’l Arabiyye, fi’l karnil ‘işrîyn. Merkez Dirâsât el-Vahdetil el-Arabiyya.
• İnayet, H. (1997). Arap siyasi düşüncesinin seyri. Yöneliş Yayınları.
• Karabela, N., Ekşi, F. (2015). Arap edebiyatında tarihî romanın ortaya çıkışında milliyetçilik düşüncesinin etkisi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(22), 187.
• Karpat, K. (2015). Osmanlı’dan günümüze ortadoğu’da millet, milliyet, milliyetçilik. Timaş Yayınları.
• Kayaoğlu, İ. (1975). İslam ülkelerinin yakın tarihi. A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XX, Ankara.
• Kayalı, H. (2017). Jön Türkler ve Araplar, osmanlıcılık, erken Arap milliyetçiliği ve İslamcılık 1908-1918. Türkan Yöney (Çev.), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kayalı, H. (1997). Arabs and young Turks: Ottomanism, Arabism and İslamism in the Ottoman empire 1908-1918. University of California Press.
• Kenanoğlu, M. M. (2017). Osmanlı millet sistemi mit ve gerçek. Klasik Yayınları.
• Kennedy, J. W. (2008). American misssionaries in Turkey and northern Syria and the development of central Turkey and Aleppo colleges 1874-1967 [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Undergraduate Honors These College of William and Mary.
• Köse, İ. (2018). İngiliz arşiv belgelerinde Arap isyanı. Kronik Yayınları.
• Kocabaşoğlu, U. (1989). Anadolu’daki Amerika kendi belgeleriyle 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan misyoner okulları. Arba Yayınları.
• el-Kubeysî, B. (1974). Hareket-ü kavmiyyinu’l Arab. Dâru’t-Tali’a.
• Kurşun, Z. (1992). Yol ayrımında Türk-Arap ilişkileri. İrfan Yayınevi.
• Kürd Ali, M. (2006). Bir Osmanlı-Arap gazetecinin anıları. Klasik.
• Khadduri, M. (1983). Political trends in the Arab world: The role of ideas and ideals in politics. Praeger.
• Ortaylı, İ. (1986). Osmanlı imparatorluğunda millet. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, IV/32.
• Öğün, S. S. (2000). 1997 mukayeseli sosyal teori ve tarih bağlamında milliyetçilik. Alfa Yayınları.
• Özkırımlı, U. (2020). Milliyetçilik kuramları: Eleştirel bir bakış. Doğu Batı Yayınları.
• Lapidus, İ. M. (2016). İslâm toplumları tarihi. Yasin Aktay (Çev.). İletişim Yayınları.
• Lewis, B. (2017). Ortadoğu iki bin yıllık ortadoğu tarihi. Arkadaş Yayıncılık.
• Lewis, B. (1979). Tarihte Araplar. Hakkı Dursun (Çev.). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Parkinson, C. N. (1984). Siyasal düşüncenin evrimi. Mehmet Harmancı (Çev.). Remzi Kitabevi.
• Richter, J. A. (1910). History of the protestant mission in the near east. New York.
• Selam, S. A. (2009). Beyrut şehremininin anıları (1908-1918). Klasik.
• Szyliowicz, J. S. (1975). Changes in the recruitment patterns and career lines of Ottoman provincial administrators during the nineteenth century, Studies on Palestine during the Ottoman period içinde Moshe Ma’oz (Ed.), Magnes Press.
• Smith, A. D. (1994). Milli kimlik. Bahadır Sina Şener (Çev.). İletişim Yayınları.
• Smith, A. D. (2002). Ulusların etnik kökeni. Hülya Kendir (Çev.). Dost Kitabevi.
• Tarabein, A. (1991). Abd al-Hamid al-Zahrawi: The career and thought of an Arab nationalist. The origins of Arab nationalism içinde, R. Khalidi, L. Anderson, M. Muslih and R. Simon (Eds.). Colombia Press.
• Tauber, E. (1993). The emergence of the Arab movements. Frank Cass.
• Uçar, A. (1988). Amerikan misyonerlerinin Türkiye’deki faaliyetleri (1819-1930). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Uçar, A. (2016). Arap milliyetçiliği ve Amerikalı misyonerler. Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 82 / 2016, 762.
• Umar, Ö. O. (2004). Osmanlı yönetimi ve Fransız manda idaresi altında Suriye 1908 - 1938. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Zeine, Z. N. (2003). Türk-Arap ilişkileri ve Arap milliyetçiliğinin doğuşu. Emrah Akbaş (Çev.). Gaye Kitabevi.
• Jaffrelot, C. (1998). Bazı ulus teorileri, Uluslar ve milliyetçilikler içinde, Jean Leca (Der.). Metis Yayınları.
• Jessup, H. H. (1910). Fifty three years in Syria. Fleming H. Revell Company.
• Woodberry, R. (2007). The social impact of missionary higher education. Anthology Series on The Study of Religion and Chinese Society Series, 11, 99-120.
• Züaytir, M. (1994). el-Maruniyyefi lebanan kadimen ve hadisen. el-Vekaletü’ş-Şarkiyye.