Religious Life and Sufism in Horasan: The Ilkhanid Period

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 1 - 21, 24.06.2025

Kurban Durmuşoğlu

https://doi.org/10.33201/iranian.1521376

Abstract

The Ilkhanate period is a significant turning point in the medieval Islamic world. This period was when political and social structures were reshaped, and religious and cultural transformations occurred. In this context, the geography of Khurasan, the crossroads where the Iranian and Indian traditions meet, became the center of religious and sūfī movements in this period. The Ilkhanate period is a period in which the Islamic structure in the region was shaped, and sūfī thought was strengthened. The study examines how the political factors in this process affected religious life and analyzes sufism’s role among the people and at the administrative level. The study addresses issues such as the spread of sūfī schools and orders, the effects of religious leaders and sufis on society, and the Ilkhanate administration’s approach to Sufism. The study aims to provide a comprehensive analysis of the religious atmosphere of the period with the data obtained from the sources. The research examines how Islamic practices and sūfī thought in Khurasan transformed and how the religious policies of the Ilkhanate in the region shaped this transformation. In addition, the study focuses on the roles of the leading sufis and religious leaders of the period in shaping religious life in Khurasan.

Keywords

Khurasan , Ilkhanate , Religious Life , Sufism , K̲h̲ānkāh

Horasan’da Dinî Hayat ve Tasavvuf: İlhanlılar Dönemi

Abstract

İlhanlılar dönemi, Orta Çağ İslâm dünyasında önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Bu dönem, siyasî ve toplumsal yapıların yeniden şekillendiği, dinî ve kültürel dönüşümlerin yaşandığı bir süreçtir. Bu bağlamda İran ve Hint geleneğinin buluştuğu kavşak noktası konumundaki Horasan coğrafyası da bu dönemde dinî ve tasavvufî hareketlerin merkezi olmuştur. İlhanlılar dönemi, bölgedeki İslâmî yapının şekillendiği ve tasavvufî düşüncenin güçlendiği bir dönemdir. Çalışma, bu süreçteki siyasî faktörlerin dinî yaşama nasıl etki ettiğini ele alırken, tasavvufun hem halk arasında hem de yönetim düzeyinde nasıl bir rol oynadığını analiz etmektedir. Çalışmada tasavvufî ekollerin ve tarikatların yayılımı, dinî liderlerin ve sûfîlerin toplum üzerindeki etkileri ve İlhanlı yönetiminin tasavvufa yaklaşımı gibi konular ele alınmaktadır. Çalışma, kaynaklardan elde edilen verilerle, dönemin dinî atmosferine dair kapsamlı bir analiz sunmayı hedeflemektedir. Araştırmada, Horasan’daki İslâmî pratiklerin ve tasavvufî düşüncenin nasıl bir dönüşüm geçirdiği; İlhanlıların bölgedeki dinî politikalarının bu dönüşüme nasıl yön verdiği incelenmektedir. Ayrıca, çalışmada dönemin önde gelen mutasavvıflarının ve dinî liderlerinin, Horasan’da dinî hayatın şekillenmesindeki rolleri üzerine de yoğunlaşmaktadır.

Keywords

Horasan , İlhanlılar , Dinî Hayat , Tasavvuf , Hângâh.

References

• Ahmed Eflâkî. (2012). Ariflerin menkıbeleri. (Çev. Tahsin Yazıcı). Kabalcı Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1897).
• Algar, H. (2006). Necmeddîn-i Kübrâ: Kübreviyye. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 32, s. 498-506). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Amitai-Preiss, R. (1999). Sufis and Shamans: some remarks on the islamization of the Mongols in the Ilkhanate. JESHO, 42(1), 27-46.
• Azamat, N. (2011). Kalenderiyye. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 24, s. 253-256). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Barthold, W. (2012). İslâm medeniyeti tarihi. (Çev. M. Fuad Köprülü). Akçağ Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1918).
• Bausani, A. (2002). İlhanlı hakimiyeti zamanında İran’da din. (Çev. Mustafa Uyar). Tarih Araştırmaları Dergisi, 32, 223-231.
• Beyânî, Ş. (1371 hş.). Dîn ve devlet der Îrân ‘ahd-i Mogûl. (C. 2). Iran Universtiy Press.
• Bosworth, C. E. (1997). Isfarāyīn. İçinde Encyclopedia of Islam (C. 4, s. 107). Brill.
• Ceceli Dursun, G. (2015). Hârizmşâhlar devleti’nde ilmî hayat, (Kayıt No. 425555) [Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Chabbi, J. (1997). K̲h̲ānḳāh. İçinde Encyclopedia of Islam (C. 4, s. 1025-1026). Brill.
• Çetin, O. (1998). Horasan. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 18, s. 234-241). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Dayı, Ö. (2021). İlhanlılar zamanında tasavvuf (İran Moğollarında hângâhlar ve sûfîler). Altınordu Yayınları.
• DeWeese, D. (2011). Islam in central Asia. İçinde Idris El Hareir and El Hadji Ravane M’Baye (Ed.), The Different Aspects of Islamic Culture (721-734) (Vol. 3), Unesco Publishing.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci. (2004). İbn Batûtâ seyahatnâmesi. (Çev. A. Sait Aykut). Yapı Kredi Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1829).
• Ebu’l-Ferec İbnü’l-İbrî (2011). Târîhu muhtasari’d-düvel. (Çev. Şerafettin Yaltkaya). TTK Yayınları.
• Ebû’l-Kâsım Abdullâh b. Muhammed Kâşânî. (1348 hş.). Târîh-i Ûlcâytû. (Neşr. Mehîn Hambelî).
• Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. (1416). Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. (C. 7). Daru İbn-i Kesîr.
• Efendioğlu, M. (2009). Sem’ânî, Abdürrahim b. Abdülkerîm. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 36, s. 462-463). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Elias, J. J. (1994). The sufi lord of Bahrabad: Sa’d al-Din and Sadr al-Din Hamuwayi. Iranian Studies, 28(1), 53-75.
• Emîr Devletşâh Semerkandî. (1338 hş.). Tezkiretu’ş-şuʿarâ (Tash. Muhammed Ramazânî). İntişârât-i Pedîde-i Hâver.
• Eşrâkî, İ. & Cedîdî, N. (1385 hş). Tasavvuf-i Îrânî karn-i hetom tâ dehom-i hicrî, besterî berâyî tekvîn-i nohzet-i Safevîyân. Meskûviyye, (2), 35-52.
• Fasîh Ahmed b. Celâleddin Muhammed Hâfî. (1340-1439 hş.). Mucmel-i fasîhî. (C. 2-3). (Tash. Mahmûd Ferrruh). Kitâbufuruş-i Bastan.
• Frye, R. N. (1986). Harāt. İçinde Encyclopedia of Islam (C. 3, s. 177-178). Brill.
• Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî Hândmîr. (1333 hş.). Habîbu’s-siyer. (C. 3). (Haz. Muhammed Debîr Siyâkî). Kitâbfurûş-i Hayyâm.
• Golombek, L. (1971). The chronology of turbat-i shaikh Jām. Iran, (Vol. 9), 27-44.
• Gökbulut, S. (2010). Necmeddîn-i Kübrâ hayatı, eserleri, görüşleri. İnsan Yayınları.
• Gökbulut, S. (2016). İbrahim Zâhid Gîlânî üzerine bir inceleme. Sûfî Araştırmaları, 7(13), 47-64.
• Gregory Abû’l-Farac. (1999). Abû’l-Farac tarihi. (C. 2). (Çev. Ömer Rıza Doğrul). TTK Yayınları.
• Günaltay, Ş. (1943). Selçuklular’ın Horasan’a indikleri zaman İslâm dünyasının siyasal, sosyal, ekonomik ve dinî durumu. Belleten, 7(25), 59-99.
• Hâfız-ı Ebrû. (1317 hş.). Zeyl-i Câmiʿu’t-tevârîh-i Reşîdî. (Neşr. Hânbâbâ Beyânî). Şirketi Tezâmuni İlmî.
• Hamdullah Mustevfî-yi Kazvînî. (1387 hş.). Târîh-i guzîde. (Haz. Abdulhüseyn Nevâ’î). İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Hamdullah Mustevfî-yi Kazvînî. (1915). Nuzhetu’l-kulûb. (Neşr. G. L. Strange). The Geographical Part of the Nuzhat al-Qulûb, Compossed by Hamd Allah Mustavfî of Qazwîn in 740 (1340).
• Huart, CI. (1987). İsferâyîn. İçinde MEB İslam Ansiklopedisi (C. 5/2, s. 1074). Milli Eğitim Basımevi.
• Hücvirî. (2016). Keşfu’l-mahcûb (Hakikat bilgisi). (Haz. Süleyman Uludağ). Dergâh Yayınları.
• İmam Şemseddîn b. Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî. (1374-1405). Siyeru a’lâmi’n-nübelâ’. (C. 23). Müessetür Risâle.
• Karamustafa, A. T. (2019) Tanrının kural tanımaz kulları İslâm dünyasında derviş toplulukları (1200-1550). (Çev. Ruşen Sezer). Yapı Kredi Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1994).
• Kemâleddin Abdürrezzâk-ı Semerkandî. (1372 hş.). Matla-ı sa’deyn ve mecma-ı bahreyn. (Neşr Abdülhüseyin Nevâî). Müessese-i Itlâ’ât ve Tahkîkât-i Ferhengî.
• Kemâlüddîn Ebü’l-Fazi Abdürrezzâk b. Ahmed eş- Şeybânî el-Bağdâdî. (1424 hş.). el-Hevâdisu’l-câmi’a ve’l-tecâribu’n-nâfî’a fî’l-mi’ati’s-sâbi’a. (Tahk. Mehdi En-necm).
• Keyanî, M. (2013). Hankahlar tarihi. (Çev. Ali Ertuğrul-Süleyman Gökbulut). Büyüyenay Yayınları.
• Knysh, A. (2020). Tasavvuf tarihi. (Çev. Nurullah Koltaş) Ketebe Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2013). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Akçağ Yayınları.
• Lambton, A. K. S. (2011). Ortaçağ İran’ında sufîler ve devlet. (Çev. Murat Zengin). Tarih Araştırmaları Dergisi, 30(50), 211-230.
• Landolt, H. (1995). Saʿd al-Dīn al-Ḥammūʾī. İçinde Encyclopedia of Islam (C. 8, s. 703-704). Brill.
• Lane, G. (2015). Persian notables and the families who underpinned the Ilkhanate. İçinde Reuven Amitai-Michal Biran (Ed.), Nomads as agents cultural change the Mongols and their Eurasian predecessors (s. 182-213). University of Hawai’i Press.
• Lane, G. E. (2011). The Mongols in Iran. İçinde Touraj Daryaee (Ed.), The Oxford handbook of Iranian history (s. 243-270). Oxford University Press.
• Lewis, B. (1986). Barak Baba. İçinde Encyclopedia of Islam (C. 1, s. 1031-1032).
• Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî “Vilâyet-nâme”. (2019). (Haz. Abdülbâki Gölpınarlı). İnkılâp Yayınları.
• May, T. (2008). The Relationship between sufis and Inner Asian ruling elites. Southeast Review of Asian Studies, (Vol. 38), 84-101.
• Mazaherî, A. (1972). Ortaçağda müslümanların yaşayışları. (Çev. Bahriye Üçok). Varlık Yayınları.
• Molla Câmî. (2020). Nefahâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds (Evliyâ Menkıbeleri). (Haz. Abdulkadir Akçiçek). Huzur Yayınları.
• Mu’înu’d-din Muhammed Zamçî İsfizârî. (1338). Ravzâtu’l-cennât fî evsâfi medîneti’l-Herât. (C. 1). (Neşr. Seyyid Muhammed Kâzım İmâmî). İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând. (1380 hş.) Târîh-i ravzatu’s-safâ. (C. 8). (Tash. Cemşid Kiyanfer). İntişârât-ı Esâtîr.
• Murtazavî, M. (1341). Tahkîk-i derbâre-i dovre-i Îlhânân-i Îrân. Kitâbfurûş-i Tahrân.
• Nizami, K. A. (1993). Çiştiyye. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 8, s. 343-346). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Nûreddîn Abdurrrahmân İsferâyînî. (1383 hş.). Kâşifu’l-esrâr. Müessese-i Mutâla’ât-i İslâmî. Ocak, A. (2002). Selçukluların dinî siyaseti (1040-1092). TATAV Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1992). Barak Baba. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 5, s. 61-62). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2017). Osmanlı imparatorluğunda marjinal sûfîlik: Kalenderîler XIV-XVII. yüzyıllar. Timaş Yayınları. Ocak, A. Y. (2020). Babaîler İsyanı Alevîliğin tarihsel alt yapısı. Dergâh Yayınları.
• Öngören, R. (2000. İbrahim b. Edhem. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 21, s. 293-295). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öngören, R. (2008). Sa’deddîn-i Hammûye. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 35, s. 389-391). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2007). Olcaytu Han. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 33, s. 345-347). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2009) Moğol İranında gelenek ve değişim Gâzân Han ve reformları (1295-1304). Kaknüs Yayınları.
• Özgüdenli, O. G., & Umanç, Fırat. (2023) Bir İlhanlı hükümdarının ibadet dünyası: Sultan Olcâytû Muhammed (1304-1316). TAD, 42(73), 73-104.
• Pfeiffer, J. (2006). Reflections on a ‘double rapprochement’: Conversion to Islam among the Mongol elite during the early Ilkhanate. İçinde Linda Komaroff (Ed.), Beyond the Legacy of Genghis Khan (s. 369-389). Brill.
• Potter, L. G. (2011). Moğollar sonrası İran’da sûfîler ve sultanlar. (Çev: Hanifi Şahin). Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 28, 215-243.
• Razî, E. A. (1378 hş.). Tezkire-i heft iklîm. (C. 2). (Tash. Seyyîd Muhammed Rızâ Tâhirî). Soruş.
• Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî (1373 hş.). Câmi’u’t-tevârîh-i Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî. (C. 1-5). (Tash. Muhammed Rûşen-Mustafa Mûsevî), Neşr-i Elbruz.
• Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî. (1940). Târîh-i mubârek-i Gâzânî. (Neşr. Karl Jahn), Geschichte Gāzān-Hān’s aus dem Ta’rīh-i Mubārek-i Gāzānī des Rešīd al-Dīn Fadlallāh b. ‘Imād al Daula Abū’l-Hair. Rezevî, S. E. (1388 hş.). Şehr, siyâset ve iktisâd der ‘ahd-i Îlhânân. Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Safâ, Z. (1369 hş.). Târîh-i edebiyyât der İrân. (C. 3//1). İntişârât-ı Firdovs.
• Schimmel, A. (2001). İslamın mistik boyutları. (Çev. Ergun Kocabıyık). Kabalcı Yayınları.
• Seyf bin Muhammed bin Ya’kûb el-Herevî. (1943). Târîh-nâme-yi Herât. (Neşr. Muhammed Zubeyr es-Siddikî).
• Seyyid Ebû Süleyman Fahruddîn Davud b. Tâcuddîn Ebû’l Fazl Muhammed b. Muhammed b. Dâvud el-Benâketî. (1348 hş.). Târîh-i benâketî, (Tash. Ca’fer Şi’âr).
• Simon De Saint Quentin. (2006). Bir Keşiş’in anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248. (Çev. Erendiz Özbayoğlu). DAKTAV.
• Şahin, H. (2016). İlhanlıların sosyo-politik ilişkilerinde dinî-mezhebî kabullerin rolü. İLTED, 45, 114-115.
• Şahinoğlu, M. N. (1989). Alâüddevle-i Simnânî. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 2, s. 345-347). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şehâbeddîn Abdullah b. Fazlullah Şîrâzî. (1346 hş.). Tahrîr-i Târîh-i Vassâf. (Tash. Abdulmuhammed Âyetî). İntişârât-ı Bonyâd-ı Ferheng-i Îrân.
• Şiblî-yî Numânî. (1343 hş.). Şi’ru’l-’Acem/ Târîh-i şi’r ve edebiyyât-i Îrân. (C. 2). (Ter. Seyyid Muhammed Takî Fahr Daî-yi Gilanî).
• Tevekkülî b. İsmâîl b. Hâc Muhammed el-Erdebîlî (İbn Bezzâz), Safvatu’s-safâ, tsh. Gulâm Rızâ Tabâtabâ-î Mecd, Tebriz 1373 hş.
• Uludağ, S. (1991). Bâharzî, Seyfeddîn. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 4, s. 474-475). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uludağ, S., & Tanman, M. B. (1997). Hankah: Mimari. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 16, s. 42-46). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uslu, R. (1988). Herât. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 17, s. 215-218). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uyar, M. (2012). İlhanlı hükümdarlarının İslâm’a girmesinde rol alan Türk sûfîleri: İlhan Tegüder ve Gazan Han devirleri. Belleten, 76(275), 7-30.
• Uyar, M. (2014). Bir Ortaçağ Anadolu sûfîsi hakkında yeni bulgular: Aybek Baba şeyh mi, emîr mi?. Belleten, 78(283), 879-891.
• Uyar, M. (2015). Ortaçağ Moğol hükümdarlarının İslâmlaşmasında Türk unsurların ve Türk din anlayışının rolü üzerine. İçinde Hamiyet Sezer Feyzioğlu (Ed.). Yücel Özkaya’ya Armağan Yazılar (211-233). Hel Yayıncılık.
• Vekîlî, H., Şerîf, H., & Sâdât, İ. (1391 hş.) Peyvestegîhâyî tasavvuf ve tesennon der Horâsân siddehâyî sevvom tâ şeşom-i hicrî. Fasılnâme-i ‘İlmî-Pejûheşî Pejûheşnâmeyî Târîh-i İslâm, 7, 123-136.
• Yuvalı, A. (1994). Ebû Said Bahadır Han. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 10, s. 218-219). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zekiyüddîn Ebû Muhammed Abdulazîm b. Abdulkavî el-Münzirî. (1405). el-Tekmile livefeyâti’n-nakale. (C. 3). Müessetür Risâle.
• Zerrînkûb, A. (1375 hş.). Donbâle-i costecû der tasavvuf-i Îrân. İntişârât-i İlmî.
• Zirikli, H. (1399). el-A’lâm. (C. 5). Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn.
• Zümrüt Orhan, K. (2020). İsferâyînî, Nûreddin. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. EK-1, s. 647-648). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.