İran'da tehlike altındaki bir Türk dili değişkesi: Halaçça ve Halaç dil topluluğu

Year 2021, Volume: 4 Issue: 7, 55 - 77, 08.12.2021

Mehmet Akkuş

Abstract

Bu çalışmanın temel amacı İran’da yaşayan ve dilleri yok olma tehlikesi altında olan Halaç dil topluluğunu ve bu topluluğun kullandığı dil değişkesini ve İran’ın dil politikası tarihini, dil politikası olgusu çerçevesinde incelemektir. Bu bağlamda, bu çalışma kapsamında İran’da Halaç Türkçesi konuşuru çok dilli ve çok lehçeli bireylerin farklı dil manzarası ekolojisi içerisinde kullandıkları Halaç Türkçesi ağızları toplumdilbilim verileri tarihi ve dilbilimsel kaynaklar ışığında incelenmektedir. Kâşgarlı Mahmûd’un Divanû Lügâti’t-Türk’te Orta Asya’da İsficāb ve Balasagun yakınlarında kaydettiği Argu adını verdiği boyun dilleriyle büyük benzerlik gösteren Halaççanın günümüzdeki konuşurlarının tarihi bu bağlamda İran’ın dil coğrafyasının biçimlenmesinde de önemli görünmektedir. Türk dili tarihinin evrelerinin çözümlenmesi bağlamında sağladığı sesbilgisi, biçimbilgisi ve sözvarlığı verileri nedeniyle önemli bir yeri olan Halaççanın durumu bu çalışma kapsamında incelenmiştir.

Keywords

Halaçça, Halaç dil topluluğu, İran, dil politikası, toplumdilbilim

Thanks

İran'da 2021 yazında Merkezi ve Kum vilayetlerinde yürütmüş olduğum alan araştırması sırasında Merkezi vilayetinin Halaçça konuşulan köylerinden Beharestan'da ikamet eden Afşin (Omid) Arabgol'e, Azer Arabgol'e, Feriba Arabgol'e ve Tavus Arabgol'e Halaçlar ve Halaçça ile ilgili vermiş oldukları kıymetli folklorik ve tarihi bilgiler için sonsuz teşekkür ederim.

References

• AKKUŞ, Mehmet, “Halaç Türkçesi Ağızlarının Algoritmik Uzaklığı: Levenshtein Uzaklık Algoritması Tabanlı Bir Çözümleme”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, c. 6/ sy. 1, Haziran 2021, s. 247.
• BANG, Willi, G. – ARAT, Reşit Rahmeti, Oğuz Kağan Destanı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1936.
• BAYBURTLUOĞLU, Hasan - TEZCAN, Mehmet, “Halaçların Menşei”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, c. 8/ sy. 1, 2019, ss. 632-654.
• BOSNALI, Sonel, “İran Halacistan Bölgesinin Etnik-dilsel Yapısı ve Halaç Türkçesi”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu. Bildiriler, c. 1, 2009, s. ss. 191-200.
• BOSNALI, Sonel, “Halaççanın Yitim ve Değişim Sürecine Tasarlama Kipleri Açısından Bir Bakış”, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, c. 53, 2010a, 67-88.
• BOSNALI, Sonel, “Dil Ölümü Bağlamında Halaççanın Durumu: Dil Edinci Açısından Bir Yaklaşım”, İran Türklüğü Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu (İran Türkolojisi: Konular, Sorunlar ve Yaklaşımlar), Ankara, Yayımlanmamış Bildiriler, Haziran 2010b, s. 25.
• BOSNALI, Sonel, “Dil Edimi Açısından Halaççanın Konumu”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, c. 32, 2012, ss. 45-67.
• BOSNALI, Sonel, “Değinim Durumundaki Azınlık Dillerinin Sürdürümü”, Border Crossing, c. 6/ sy. 2, 2016, ss. 292-304.
• CAFEROĞLU, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Altınordu Yayınları, 2015.
• CEMRÂSİ, Ali Asqer, “Halaç Çocuklarının Ana Dillerini Öğrenmeleri Sorunu ve Halaççanın Yok Olma Tehlikesi”, Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları Sempozyumu, Ankara, Yayımlanmamış Bildiriler, 2012, s. 13.
• DOERFER, Gerhard, Khalaj Materials, Indiana University Publications, 1971.
• DOERFER, Gerhard, Lexik uns Sprachgeographie des Chaladsch, Otto Harrassowitz Verlag, 1987.
• DOERFER, Gerhard, Grammatik des Chaladsch, Otto Harrassowitz Verlag, 1988.
• DOERFER, Gerhard, “İran’da Türk Dil ve Lehçeleri ve Bunların Hayatta Kalma Şansı”, Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, ss. 303-310.
• DOERFER, Gerhard, “Turkic Languages of Iran”. İçinde Lars Johanson - Éva Ágnes Csató (Yay.) The Turkic Languages, Routledge, 1998, ss. 273-282.
• DOERFER, Gerhard, - TEZCAN, Semih, Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Charrab), Akadémiai Kiadó, 1980.
• DOERFER, Gerhard - TEZCAN, Semih, Folklore-Texte der Chaladsch. Otto Harrassowitz Verlag, 1994.
• EBU’L GAZİ BAHADIR HAN, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soy Kütüğü). Zuhal K. Ölmez (Düz.). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 1996.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican - AKKOYUNLU, Ziyat, Kâşgarlı Mahmûd Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• ERDAL, Marcel, “Açış Konferansı”, Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları Sempozyumu, Ankara, Yayımlanmamış Bildiriler, 2012, ss. 21-24.
• JOHANSON, Lars, Structural Factors in Turkic Language Contacts, Curzon, 2002.
• JOHANSON, Lars, Turkic, Cambridge University Press, 2021.
• HATAMİ KHAJEH, Belal, “İran’da Yaşayan Halaç Türklerinin Sosyo-Kültürel Yapısı”, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, Haziran 2013.
• HAYATI, A. Majid - MASHHADI, Amir, “Language planning and language-in-education policy in Iran”, Language Problems and Language Planning, 2010, c. 34/ sy. 1, 2010, ss. 24-42.
• HEYET, Cevad, “Azerbaycan’ın Türkleşmesi ve Azerbaycan Türkçesinin Teşekkülü”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c. 1/sy. 1, 2004, ss. 7-19.
• KIRAL, Filiz, “Reflection on –miš in Khalaj”. İçinde Lars Johanson - Bo Utas (Yay.) Evidentials, Turkic, Iranian and Neighbouring Languages, Mouton de Gruyter, 2000, ss. 89-102.
• KIRAL, Filiz, “Izafet constructions in Turkic varieties of Iran”. İçinde H. Boeschoeten ve L. Johanson (Yay.) Turkic Languages in Contact, Harrassowitz Verlag 2006, ss. 158-165.
• KONUKÇU, Enver, “Halaç”, TDVİA, c. 15, 1997, ss. 228-229.
• MARQUART, Josef, Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge. Ethnologische und historisch-topographische Studien zur Geschichte des 9. und 10. Jahrhunderts (ca. 840-940), Leipzig, 1903.
• MINORSKY, Vladimir Federovich, “Halaç Türk Diyalekti”, TDED, c. IV/ sy. 1-2, 1950, ss. 83-106.
• MOGHADAM, Mohammad, Guyišhâ-yi Vafs va Āštiyân va Tafraš. Īrān-Kūda 11, Teheran 1318.
• ÖLMEZ, Mehmet, “Halaçlar ve Halaçça”, Çağdaş Türk Dili, sy. 84, 1995, ss. 15-22.
• RAGAGNIN, Elisabetta, “Major and minor Turkic language islands in Iran with a special focus on Khalaj”, Iranian Studies, c. 53/ sy.3-4, 2020, ss. 573-588.
• RAHİMİ, Musa, “Dil canlılığı bağlamında Halaç Türklerinin durumu”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c. 17/ sy. 2, 2020, ss. 131-145.
• SIMS-WILLIAMS, Nicholas, “Ancient Afghanistan and its invaders: Linguistic evidence from the Bactrian documents and inscriptions”. İçinde: Nicholas Sims-Williams (Yay.), Indo-Iranian Languages and Peoples, Oxford University Press, 2002, ss. 225-242
• TEKİN, Talat, “Türk dili diyalektlerinin yeni bir tasnifi”, Erdem, 1989, c. 5/ sy. 13, ss. 141-168.
• TEZCAN, Semih, “8. yüzyılda Afganistan’da Halaç Prensesleri, Günümüzde Orta İran’da Halaçlar ve Dilleri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, c. 28, 2018, ss. 231-254.