İbn Akīle el-Mekkî’nin Hayat Hikâyesi Örneğinde Tefsir Tabakat Geleneğine Yeni Bir Halka: Sebet Literatürü

Year 2025, Issue: 53, 29 - 55, 20.01.2025

Zakir Demir

Abstract

İslam düşünce geleneğinde tabakat, sebet, ta‘rifat, müfredat ve mustalahat gibi birçok telif türü bulunmaktadır. Bu çalışma mezkûr telif modellerinden sebet yazım türünde kaleme alınan çalışmalara yoğunlaşmakta ve bunların tefsir tabakat geleneğine yeni bir alan olmasının imkânını irdelemeyi amaçlamaktadır. Zira sebet türünde kaleme alınan eserlerin muhtevasından hareketle ilim adamlarının nesebi, ailesi, doğumu, kültürel birikimi, ilmî şahsiyeti, seyahatleri, hocaları, talebeleri, meclis arkadaşları, çağdaşları, eserleri, mezhebi, vefatı gibi hayat hikâyelerine dair kapsamlı malumatlar, ilgili döneme dair belirgin kanıtlar elde edilebilir. Bir diğer ifadeyle biyo-bibliyografik türde kaleme alınan eserlerin aksine sebet edebiyatına başvurularak ilim adamlarının hangi tarihte hangi hocaların rahle-yi tedrisinde bulundukları, hangi kitapları okudukları, kendi dönemlerinin eğitim müfredatı, hangi tarihte nereye ne maksatla seyahat ettikleri gibi ayrıntılı veriler yaygın olarak saptanabilmektedir. Dolayısıyla sebet geleneği, başta hadis yönü bulunan müfessirlerin kartografyasını çıkarmada önemli kaynak olma niteliği taşımaktadır. Son tahlilde bu çalışmada İbn Akīle el-Mekkî gibi hadis ilminde otorite olup başta tefsir olmak üzere diğer ilimlerde de yetkin kabul edilen müfessirlerin hayat hikâyeleri, ilmî şahsiyetleri, entelektüel ilişkileri, yolculukları ve eserlerine dair kapsamlı malumatları tespit etmenin imkânından hareketle sebet geleneğinin tefsir tabakatına yeni bir halka olduğu kanaatine ulaşılmaktadır

Keywords

Tefsir, müfessir, tefsir biyografi edebiyatı (tabakātü’l-müfessirîn), sebet geleneği, İbn Akīle el-Mekkî

Exploring a New Link to the Tabaqāt of Exegetes: The Literature of Thabat - with Special Focus on Ibn ‘Aqīlah al-Makkī’s Life Story

Abstract

Numerous genres of writing have emerged in the tradition of Islāmic thought including ṭabaqāt, thabat, ta‘rīfāt, mufradāt, and muṣṭalaḥāt. The present study delves into the possibility that the genre of thabat is a new field within the tradition of ṭabaqāt almufassirīn. By ascertaining the works written in the genre of thabat, one can obtain comprehensive information about the life stories of scholars including such details as their lineage, family, birth, patronymic-teknonymic and toponymic names, cultural background, scholarly personality, intellectual journeys, masters, pupils, contemporaries, works, denomination, and time of death. Unlike bio-bibliographical works, details such as the dates when the polymaths were students of which teachers, what books they read, the curriculum of their training periods, and where and for what purpose they travelled on which date can be commonly determined by referring to the thabat literature. Therefore, the tradition of thabat is an important referential source for finding out the biographies of the commentators, particularly those specialized in ḥadīth narratives. In the final analysis this study elucidates that the tradition of thabat is convenient for being a subsidiary link to the tafsīr ṭabaqāt, inferring from its possibility of providing comprehensive information about the life stories, erudite personalities, travels, and works of exegetes like Ibn ‘Aqīlah al-Makkī, who was also an authority in the science of ḥadīth and proved his knowledgeable maturity in other fields particularly tafsīr.

Keywords

Tafsīr (Qur’ānic Exegesis), al-Mufassir (Exegete), Ṭabaqāt al-mufassirīn (the Literature of Historiography of Tafsīr), the Tradition of Thabat (Intellectual Autobiography), Ibn ‘Aqīlah al-Makkī

Supporting Institution

This study was supported by Siirt University Scientific Research Projects (SIU-BAP) Commission (Project No: 2022-SİÜİLH-043)

References

• Abay, Muhammet, “Yeni Bir Tabakâtü’l-Müfessirîn Denemesi”, Tarihten Günümüze Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usûlü, İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, 2009, 275-288.
• Abû al-Khayr, ‘Abd Allah Mirdâd, al-Mukhtasar min Kitâb Nashr al-nawr wa al-zahar fî tarâjim afâdil Makkah, ed. Muḥammad Sa‘îd al-‘Âmûdî - Ahmad ‘Ali, Jiddah: Âlam al-ma‘rifah, 1986.
• Abû Shuhbah, Muhammad, al-Madkhal li-dirâsat al-Qur’ân, Riyadh: Dâr al-liwâ’, 1987.
• Ahdal, ‘Abd-al-Rahmān b. Sulaymān, al-Nafs al-Yamânî wa-al-rûh al-ruhânî fī ijâzat al-qudâti banî alShawkân, ed. ‘Abd Allāh b. Muhammad al-Habashî, Riyadh: Dâr al-sumay‘î, 2012.
• Ahwânî, Abd al-Azîz, “Kutub barâmij al-ulamâ’ fî al-Andalus”. Majallat Ma‘had al-Makhṭûṭât al- ‘Arabīyah, 1 (1955): 91-120.
• Ajlûnî, Ismâ‘îl b. Muhammad, Hilyat ahl al-fadl wa-al-kamāl bi-ittisâl al-asânîd bi-kummali al-rijâl, ed. Muhammad Ibrâhîm al-Husayn, ‘Ammân: Dâr al-fath, 2009.
• Altuntaş, Mustafa Celil, Osmanlı Döneminde Hadis İlmi (PhD dissertation), Istanbul University, 2018.
• Ansârî, Zakarîyâ b. Muhammad, Fath al-Bâqî bi-sharh Alfīyat al-Irâqî, Beirut: Dâr al-kutub al- ‘Ilmîyah, 2002.
• Aydınlı, Abdullah, “Osmanlı Hadis Âlimlerinden Bandırmalı Küçük Hâmid Efendi’nin Hayatı ve Eserleri.” Journal of Sakarya University Faculty of Theology, 8 (2003): 1-11.
• Bâbilî, Shams al-Dîn Muḥammad b. Alâ’ al-Dîn, Muntakhab al-asânîd fî wasli al-musannafât wa-alajzâ’ wa-al-masânîd, Beirut: Dâr al-bashâ’ir al-Islâmîyah, 2004.
• Badawi, Elsaid M. - Abdel Haleem, Muhammad, Arabic-English Dictionary of Qur’anic Usage, Leiden: Brill, 2008.
• Badrân, Abd al-Qâdir b. Ahmad, Munâdamat al-atlâl wa-musâmarat al-khayyâl, ed. Zuhayr alShâwîsh, Damascus: al-Maktab al-Islâmî, 1379.
• Baghdâdî, Ismâ‘il b. Muhammad, Hadiyah al-ârifîn asmâ’ al-mu’allifîn wa-âthâr al-musannifîn, Beirut: Dâr iḥyā’ al-turâth al-Arabī, n.d.
• Baghdâdî, Ismâil b. Muhammad, Îdâh al-maknûn fî al-Dhayl alâ Kashf al-zunûn. ed. Şerefettin Yaltkaya - Rifat Bilge, Beirut: Dâr ihyâ’ al-turâth al-Arabî, n.d.
• Balawî, Abû Ja‘far Ahmad b. Ali al-Wâdîâshî. al-Thabat, ed. Abd Allah al-Umrânî ,Beirut: Dâr algharb al-Islâmî, 1983.
• Balî, Abd al-Rahman b. Abd Allah, Manâr al-is‘âd fî turuq al-isnâd, ed. Wâ’il Muhammad Bakr Zahrân, Ammân: Dâr al-Fath, 2023.
• Bândirmahwî, Hâmid b. Yûsuf, Tanînu al-mujaljlât bi-tabyîn al-musalsalât, ed. Abû al-Hasan Abd Allah b. Abd al-Azîz al-Shabrâwî, Beirut: Dâr al-Risâlah, 2013.
• Besteiro, José María Fórneas, Elencos Biobibliográficos Arábigoandaluces: Estudio Especial de la Fahrasa de Ibn ‘Aṭīya al-Garnāṭī, PhD Dissertation: Universidad Complutense, 1970. Birışık, Abdulhamit. “İbn Akîle”, DİA, 1999, XIX, 304-306.
• Birışık, Abdulhamit, Muhammed b. Akîle ve ez-Ziyâde ve’l-İhsân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân’ı (MA thesis), Marmara University, 1990.
• BOA, Ottoman Archive, Bâb-ı Âsafi Mühimme Defterleri [A.DVNSNMH.d.], No. 139, 61. https:// katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Deliser, Bilal, “Tarihsel Arka Planlı Yüzyıl Okumaları-I: Ömer Nasuhi Bilmen’in Büyük Tefsir Tarihi/ Tabakatü’l-Müfessirîn Adlı Eserinin İlk Üç Tabakası.” Academic Platform Journal of Islāmic Research 7/3 (2023): 298–329.
• Demir, Zakir, “İbn ‘Akîle el-Mekkî’nin Kur’ân Lafızlarının İlâhîliğine Yaklaşımı”. The Journal of Tafsîr Studies 6/2 (2022), 602–619.
• Demir, Zakir, “Kur’ân’ın Bütünlüğünde Kullanılan Kavl/Söz Terkiplerinin Mâhiyeti ve Bunların Kutsal Kitab’a Arzı”, Marife, 22/2 (2022): 911–936.
• Eren, Mehmet, “Hadis Edebiyatında Mu‘cem-Meşyaha Türü Kitaplar”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20 (2005): 19-28.
• Eşer, Ahmet, Hadis İlminde Fehrese Literatürü (PhD dissertation), Istanbul University, 2021.
• Halabî, al-Samîn, Umdat al-huffāz fî tafsîr ashraf al-alfâz, ed. Muhammad Bâsil Uyûn al-Sûd, Beirut: Dâr al-kutub al-ilmiyah, 1996.
• Hasanî, Abd al-Ḥayy, Nuzhat al-khawâtir wa-bahjat al-masâmi‘ wa-al-nawâẓir, Beirut: Dâr Ibn Hazm, 1999.
• Hîlah, Muḥammad al-Habîb, al-Târikh wa-al-mu’arrikhûn bi-Makkah min al-qarn al-thâlith al-Hijrî ilâ al-qarn al-thâlith ‘ashar, Makkah: Mu’assasat al-furqān lil-turāth al-Islâmî, 1994.
• Ibn al-Athîr, Majd al-Dîn, al-Nihâyah fî gharîb al-hadîth, ed. Tâhir Ahmad al-Zâwî - Mahmûd Muhammad al-Tanâhî, Beirut: al-Maktabah al-Islâmiyah, n.d.
• Ibn Durayd, Muḥammad b. al-Hasan, Jamharah al-lughah, ed. Ramzi Munîr Ba‘labakkî, Beirut: Dâr al-ilm lil-malâyîn, 1987.
• Ibn Aqîlah, Muhammad b. Ahmad, al-Fawâ’id al-jalîlah fî musalsalât Ibn Aqîlah, ed. Muhammad Ridwân al-Qahwajî, Beirut: Dâr al-Bashâ’ir al-Islâmiyah, 2000.
• Ibn Aqîlah, Muḥammad b. Ahmad, al-Mawâhib al-jazîlah fî marwiyât al-faqîr ilâ Allah Muhammad b. Ahmad Aqîlah, ed. Abd Allah b. ‘Abd al-Azîz al-Shabrâwî, Cairo: Dâr al-risâlah, 2018.
• Ibn Aqîlah, Muhammad b. Ahmad, al-Ziyâdah wa-al-ihsân fî ulûm al-Qur’ân, al-Shâriqah: Markaz al-Buhûth wa-al-Dirâsât, 2006.
• Ibn Aqīlah, Muhammad b. Ahmad, Iqd al-jawâhir fî salâsil al-akâbir, ed. Ömer Özgül, Izmir: Dokuz Eylül University, 2005.
• Ibn Atîyah, Abû Muhammad Abd al-Haqq, Fihris Ibn Atîyah, ed. Muhammad Abû al-Ajfân - Muhammad al-Zâhî, Beirut: Dâr al-gharb al-Islâmî, 1983.
• Ibn Azzûz, Muhammad al-Makkî, Umdat al-athbât fî al-ittisâl bi-al-fahâris wa-al-athbât, ed. Umar b. al-Jîlânî al-Shiblî al-Zaytûnî, Tunus: al-Dâr al-mâlikîyah, 2015.
• Ibn Manzûr, Muhammad b. Mukarram, Lisân al-Arab, Beirut: Dâr as-sâdır, n.d.
• Irâqī, Zayn al-Din Abd al-Rahîm, al-Taqyîd wa-al-îdâh, Beirut: Dâr al-hadîth, 1984.
• Isfahânî, Abû al-Qâsim al-Husayn b. Muhammad al-Râghib, Mufradât alfâz al-Qurʾân. ed. Safwân Adnân al-Dâwûdî, Damascus: Dâr al-Qalam, 2009.
• Jawharî, Abû Nasr Ismâil b. Hammâd, al-Sihâh: Tâj al-lughah wa-sihâh al-Arabiyah, ed. Ahmad Abd al-Ghafûr Attâr, Beirut: Dâr al-ilm lil-Malâyîn, 1979.
• Kahhalah, Umar Ridâ, Mu‘jam al-mu’allifîn, Beirut: Dâr ihyâ’ al-Turâth al-Arabî n.d.
• Kandemir, M. Yaşar, “Fehrese”, DİA, 1995, XII, 297-299.
• Kattânî, Muḥammad Abd al-Hayy, Fihris al-fahâris wa-al-athbât, Beirut: Dâr al-gharb al-Islâmî, 1982.
• Kawtharî, Muhammad Zâhid, al-Tahrîr al-wajîz fîmâ yabtaghîhi al-mustajîz, ed. Abd al-Fattâh Abû Ghuddah, Aleppo: Maktabat al-Matbû‘ât al-Islâmiyah, 1993.
• Kawtharî, Muhammad Zâhid, Fiqh ahl al-Irâq wa-hadîthuhum, ed. Abd al-Fattâh Abû Ghuddah, Beirut: al-Maktabah al-Azhariyah, 2002.
• Kaya, Mesut, “Hadis ve Tarih İlimleri Arasında Tefsir Tabakat Literatürü: Histografik Bir İnceleme”. Turkish Journal of Islamic Studies, 31 (2014): 33-65.
• Mashshât, Hasan b. Muhammad, al-Thabat al-kabîr, ed. Muhammad b. Abd-al-Karîm b. Ubayd, Makkah: Mu’assasat al-Furqân lil-turâth al-Islâmî, 2005.
• Molina, Celia del Moral, “José Ma Fórneas Besteiro (1926-2003)”, Miscelánea de Estudios Árabes y Hebraicos Sección Árabe-Islām, 52 (2003): 275-286.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Yazma Tefsir Literatürü, Istanbul: Damla yayınevi, 2007.
• Muallimî, Abd Allah b. Abd al-Rahman, A‘lâm al-Makkîyîn min al-qarn al-tâsi‘ ilâ al-qarn al-râbi‘ ‘ashar, London: Mu’assasat al-Furqān lil-Turâth al-Islâmî, 2000.
• Muhibbî, Muhammad Amîn, Khulâsat al-athar fî a‘yân al-qarn al-hâdî ‘ashar, Beirut: Dâr sâdir, n.d.
• Murâdî, Muhammad Khalîl, Silk al-durar fî a‘yân al-qarn al-thânî ashar, Cairo: Dâr al-kitâb al-Islâmî, n.d.
• Mustafa, al-Dirâsah of al-Ziyâdah, al-Shâriqah: Markaz al-Buhûth wa-al-Dirâsât, 2006.
• Muwaffaq Abd Allah, Abd al-Qâdir, ‘Ilmu al-athbât wa-ma‘âjim al-shuyûkh wa al-mashyakhât wa alfann kitâbat al-tarâjim, Makkah: Jâmi‘at Umm al-Qurā, 1421.
• Nuwayhid, Âdil, Mu‘jam al-mufassirîn min sadr al-Islâm wa-hattâ al-‘aṣr al-hâdir, Beirut: Muassasat Nuwayhiḍ al-Thaqâfīyah, 1983.
• Özcan, Esat, “Tefsir Tabakât Eserleri”, Harran Ilahiyat Journal, XXVI/44 (2020): 66-87.
• Pellat, Ch. “Fahrasa”, The Encyclopedia of Islām (new edition), Leiden: Brill, 1991, II, 743-744. Qattân, Mannâ‘, Mabâhith fî ‘ulûm al-Qur’ân, Cairo: Maktabah wahbah, 1995.
• Reynolds, Dwight F., (ed.), Interpreting the Self: Autobiography in the Arabic Literary Tradition, London: University of California Press, 2001.
• Saîdî, Ali b. Ahmad al-‘Adawî, “Mukhtasar thabat al-Sayyid Muhammad b. Ahmad ‘Aqîlah”. alMawâhib al-jazîlah fî marwîyât al-Sharîf Muhammad ‘Aqîlah, Cairo: Dâr al-risâlah, 2018.
• Sakhâwî, Shams al-Dîn Muhammad, Fath al-Mughîth bi-sharh Alfîyat al-hadîth, Riyadh: Maktabat dâr al-minhâj, 1426.
• Saleh, Walid A., “Preliminary Remarks on the Historiography of Tafsīr in Arabic: A History of the Book Approach”, Journal of Qur’ānic Studies, 12 (2010): 6-40.
• Sâlih, Subhî, Mabâhith fî ‘ulûm al-Qurân, Beirut: Dâr al-‘Ilm, 1977.
• Sharâbâtî Abd al-Karîm b. Ahmad b. ‘Ulwân, Inâlah al-tâlibîn li‘awâlî al-muhaddithîn. Istanbul: Süleymaniye Library, Hafid Efendi, nr. 23, 1a-88a.
• Shibliî, ‘Umar b. al-Jîlânî b. ‘Umar al-Tûnisî, Thabat al-Shaykh al-‘Allâmah al-Imâm Muhammad Tâhir b. ‘Âshûr, Tunus: Dâr al-Salâm, 2018.
• Suwaydî, Abd Allah b. Husayn, al-Nafhah al-miskîyah fî al-rihlah al-Makkîyah, ed. ‘Imâd ‘Abd al-Salâm Ra’ûf. Abû Zaby, 1424.
• Suyûtî, Jalâl al-Dîn, Tadrîb al-râwî fî sharh Taqrîb al-Nawâwî, ed. Mâzin b. Muhammad al-Sirsâwî, al-Dammâm: Dâr Ibn al-Jawzî, 1431.
• Şener, Fatma Nur, Hanefî İbn Akîle el-Mekkî’nin el-Cevherü’l-Manzûm’da Ukûbât Âyetlerini Tefsirde Rivâyet Yöntemi (MA thesis), Marmara University, 2018.
• Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Wehr, Hans, A Dictionary of Modern Written Arabic, ed. J. Milton Cowan, Ithaca: Spoken Language Services, 1976.
• Zabîdî, Muhammad al-Murtadâ. Tâj al-‘arûs min jawâhir al-qâmûs, ed. ‘Abd al-Sattâr Ahmad Farrâj - et al. al-Kuwayt, 1965.
• Zamakhsharî, Abû al-Qâsim Maḥmûd b. ‘Amr, Asâs al-balâghah, ed. Muhammad Bâsil ‘Uyûn al-Sûd, Beirut: Dâr al-kutub al-‘ilmīyah, 1998.
• Ziriklî, Khayr al-Dîn, al-A‘lâm, ed. Zuhayr Fath Allah, Beirut: Dâr al-‘ilm lil-malâyîn, n.d.
• Zurqânî, Muhammad ‘Abd al-‘Azîm, Manâhil al-‘irfân fî ‘ulûm al-Qur’ân, ed. Fawwâz Ahmad Zamarlî, Beirut: Dâr al-kitâb al-‘Arabî, 1995.