Critique of the Discourse of Certainty in Tafsīr and the Reconstruction of the Tafsīr-Tawīl Distinction

Year 2025, Issue: 53, 117 - 154, 20.01.2025

M. Taha Boyalık

Abstract

In the exegetical literature the distinction between tafsīr and tawīl is based on the dualities of certainty and probability, or riwāyah and dirāyah. In making this distinction, al-Imām al-Māturīdī aimed to create a legitimate foundation for exegesis by reason (tafsīr bi al-ra’y) and based his distinction on the duality of certainty and probability. Scholars who apply this distinction to classify exegetical activity do so based on the duality of riwāyah and dirāyah. These dualities have complicated the creation of a conceptual framework capable of explaining the multifaceted nature of tafsīr. In this article, after summarizing the explanations of al-Māturīdī and later scholars on the tafsīr-tawīl distinction, it is argued that the dualities of certainty-probability and riwāyah-dirāyah should be removed from being determinative in a distinction that aims to classify the exegetical activity in general. Then the distinction is restructured in a way that can explain the phenomena of tafsīr. To reach a functional distinction in the science of tafsīr, the activity of explanation based on the data provided by linguistics, rhetoric, narration sciences, and Qur’anic sciences––regardless of whether it contains an element of probability or dirāyah––should be categorized as tafsīr. Establishing new relations of meaning, creating layers of meaning, and interpreting phrases, based on tawīl systems when necessary, should be classified as tawīl. In this approach, the concepts of certainty, probability, riwāyah, and dirāyah are removed as criteria for the distinction between tafsīr and tawīl; the category of tafsīr is clarified within the framework of new criteria, and it is argued that tawīl is manifested in three forms in the science of tafsīr.

Keywords

al-Māturīdī, Tafsīr, Tawīl, the Tafsīr-Tawīl Distinction, the Riwāyah-Dirāyah Duality, Certainty in Tafsīr

Tefsirde Kesinlik Söyleminin Eleştirisi ve Tefsir-Tevil Ayırımının Yeniden Yapılandırılması

Abstract

Tefsir literatüründe tefsir-tevil ayırımı kesinlik-ihtimaliyet veya rivayet-dirayet ikilikleri üzerine bina edilmiştir. Ayırıma başvurarak reyle tefsir için bir meşruiyet zemini oluşturmayı hedefleyen İmam Mâtürîdî kesinlik-ihtimaliyet ikiliğini, sahabeden sonraki tefsir faaliyetini tasnif etmeyi hedefleyen âlimler ise rivayet-dirayet ikiliğini öne çıkarmışlardır. Söz konusu ikilikler çok yönlü tefsir faaliyetini açıklayabilecek bir kavramsal çerçeve oluşturmayı zorlaştırmıştır. Bu makalede Mâtürîdî ve sonrasındaki âlimlerin tefsir-tevil ayırımına dair açıklamaları özetlendikten sonra, tefsir faaliyetinin en genel tasnifini vermeyi hedefleyen bir ayırımda kesinlik-ihtimaliyet ve rivayet-dirayet ikiliklerinin belirleyici olmaktan çıkarılması gerektiği savunulmuş, ardından ayırım, tefsir olgularına açıklama getirebilecek şekilde yeniden yapılandırılmıştır.

Tefsir ilminde işlevsel bir ayırıma ulaşmak için dilsel, tarihî ve bağlamsal zeminde dil-belagat ilimleri, rivayet ilimleri ve Kur’an ilimlerinin sunduğu somut verilere dayalı olarak gerçekleşen açıklama faaliyetinin -ihtimaliyet veya dirayet unsuru içermesine bakılmaksızın- tefsir olarak, dilsel seviyede açık olan veya tefsir kapsamında belirlenen anlamın ötesine geçerek yeni anlam ilişkileri kurma, anlam katmanları oluşturma ve gerektiğinde ibareleri tevil sistemlerini esas alarak yorumlamanın ise tevil olarak kategorize edilmesi gerektiği savunulmuştur. Bu yaklaşımda kesinlik, ihtimaliyet, rivayet ve dirayet kavramları tefsir-tevil ayırımı için kriter olmaktan çıkarılmış, belirlenen yeni kriterler çerçevesinde tefsir kategorisi belirgin hale getirilmiş ve tefsir ilmi kapsamındaki tevilin üç farklı biçimde tezahür ettiği öne sürülmüştür.

Keywords

Mâtürîdî, Tefsir, Tevil, Tefsir-Tevil Ayrımı, Rivayet-Dirayet Ayrımı, Tefsirde Kesinlik

Ethical Statement

Gerek bulunmamaktadır.

Supporting Institution

Bulunmamaktadır.

Thanks

Bulunmamaktadır.

References

• Abdürrezzâk es-San‘ânî, et-Tefsîr, nşr. Mahmûd Muhammed Abduh, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1999.
• Ahfeş el-Evsat, Kitâbu meâni’l-Kur’ân, nşr. Hüdâ Mahmûd Kurâa, I-II, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1411/1990.
• Bâtilî, Hâlid, et-Tefsîrü’n-nebevî, I-II, Riyad: Dâru künûzi İşbîliye, 1432/2011.
• Begavî, Ferrâ, Meâlimü’t-tenzîl, nşr. Muhammed Abdullah en-Nemr v.dğr., I-VIII, Riyad: Dâru Taybe, 1409/1989.
• Boyalık, M. Taha, Abdülkâhir Cürcânî’nin Sözdizimi Teorisi ve Tefsir Geleneğine Etkisi (doktora tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2014.
• Boyalık, M. Taha, el-Keşşâf Literatürü: Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Boyalık, M. Taha, “el-Keşşâf Şerh-Haşiye Geleneğinde Tefsir İlminin Mahiyeti Tartışması”, Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/1 (2017): 91-118.
• Büyük, Enes, “Envârü’t-Tenzîl Şerh-Hâşiyelerinde Tefsir İlminin Mahiyeti”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 24/3 (2020): 1039-58.
• Büyük, Enes, “el-Hüseyin b. el-Fadl el-Becelî’nin (ö. 282/896) Hayatı, Tefsirciliği ve Tefsir Tarihine Etkisi”, Diyanet İlmî Dergi, 59/1 (2023): 57-87.
• Büyük, Enes, “Mâtürîdî’nin Tefsir-Te’vîl Ayrımı ve Bunun Te’vîlât’taki Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 23/1 (2019): 213-32.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd, es-Sıhâh: Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-Arabiyye, nşr. Ahmed Abdülgafûr Attâr, I-VI, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Coşkun, Muhammed, Tefsirin İlk Çağları: Kur’an Yorumunun Hazırlık ve Oluşum Dönemleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Hâşiye ale’l-Keşşâf, el-Keşşâf’ın hâmişinde, I, 2-202), Bulak: el-Matbaatü’l-kübrâ el-Emîriyye, 1318.
• Çalışkan, İsmail, “Tefsirde Mâturîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâturîdî ve Te’vîlâtu’l-Kur’ân’ın Tefsir İlmindeki Yeri”, Milel ve Nihal, 7/2 (2010).
• Çonkor, Burhan, “Ebü’l-Hasan el-Âmirî’nin (ö. 381/992) Kur’ân Yorum Metodolojisi ve Râgıb el-İsfahânî’nin (ö. V./XI. Yüzyılın ilk çeyreği) Görüşleri Çerçevesinde Değerlendirilmesi”, Hitit İlahiyat Dergisi, 23/1 (2024): 47-66.
• Dinç, Ömer, “Mâtürîdî Bir Tefsir Geleneğinin Kurucusu mudur? Mâtürîdî’yi Esas Alması Bağlamında Ömer en-Nesefî’nin Te’vîl Meselesine Yaklaşımı Üzerine Bir İnceleme”, Tefsir Araştırmaları Dergisi, 6/1 (2022): 341-364.
• Ebû Hanîfe, el-Fıkhü’l-ebsat, eş-Şerhu’l-müyesser ale’l-fıhheyni’l-Ebsat ve’l-Ekber içinde), nşr. Muhammed b. Abdurrahman el-Hamîs, İmârât: Mektebetü’l-furkān, 1419/1999.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd, Meâni’l-Kur’ân, nşr. Ahmed Yûsuf Necâtî v.dğr., I-III, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 1955-72.
• Gengil, Veysel, Tefsir Te’vil Ayrımı Bağlamında Mâturîdî’de Tefsirin İmkânı Meselesi (doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2018.
• Gengil, Veysel, “Mâtürîdî’de Tefsir Te’vîl Ayrımı Meselesi”, Diyanet İlmi Dergi, 55/3 (2019): 805-39.
• Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-Ayn, nşr. Mehdî el-Mahzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâî, I-XIII, Beyrut: Dârü’l-hilâl, ts. Hirş, Able Cevvâd, Haberü’l-âhâd ve eserühû fî ihtilâfi’l-fukahâ’, İmârât: Mektebetü’s-sahâbe, 1424/2003.
• İbn Ebû Hâtim, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, nşr. Es‘ad Muhammed et-Tayyib, I-XIII, Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1417/1997.
• İbn Fâris, Mücmelü’l-luga, nşr. Züheyr Abdülmuhsin Sultân, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1406/1986.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut: Dâru sâdır, 1414/1994.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr, nşr. Sâmî b. Muhammed, Riyad: Dârü’l-muhaddis, 1444/2022.
• Kâfiyecî, et-Teysîr fî kavâ’idi ilmi’t-tefsîr, nşr. Nâsır b. Muhammed el-Matrûdî, Dımaşk: Dârü’l-kalem, 1410/1990.
• Karataş, Ali - Veysel Gengil, “Ayrımların Eşiğinde Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Geleneği: İmkânı ve Özgünlüğü”, Mütefekkir, 11/21 (2024): 55-82.
• Keskin, Hasan, “Ebû Hanîfe’nin Beş Risâlesinde Bazı Tefsir Problemlerine Yaklaşımı”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 15/1-2 (2002): 221-39.
• Kevâşî, Tefsîrü’l-Kevâşî, Âtıf Efendi Ktp., Atıf Efendi, nr. 227, 1a-597a.
• Kırca, Celal, “Ebû Mansur el-Maturîdî’nin Tefsir ve Te’vil Anlayışı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (1989): 281-95.
• Koç, Mehmet Akif, İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri: İbn Ebî Hâtim (ö. 327/939) Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi, Ankara: Kitâbiyât, 2003.
• Koçkuzu, Ali Osman, Rivâyet İlimlerinde Haber-i Vâhitlerin İtikât ve Teşri Yönlerinden Değeri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
• Ma‘mer b. Müsennâ, Mecâzü’l-Kur’ân, nşr. Fuat Sezgin, I-II, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1374-82/1954-62.
• Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, nşr. Ahmet Vanlıoğlu v.dğr., I-XVII, İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010.
• el-Medhal ilâ Mevsûati’t-tefsîri’l-me’sûr, nşr. Müsâid b. Süleyman et-Tayyâr, I-XXIV, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1439/2017.
• Molla Fenârî, Aynü’l-a‘yân, İstanbul: Dersaadet, 1326.
• Mukātil b. Süleyman, Tefsîru Mukātil b. Süleymân, nşr. Abdullah Mahmûd Şehhâte, I-V, Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-Arabî, 1423/2002.
• Musannifek, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 326, vr. 1a-117a.
• Nesefî, Necmeddin, et-Teysîr fi’t-tefsîr, nşr. Muhammed Coşkun v.dğr., I-II, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019-20.
• Özdeş, Talip, İmam Mâturîdî’nin Te’vilâtu Ehli’s-Sünne Adlı Eserinin Tefsir Metodolojisi Açısından Tahlil ve Tanıtımı (doktora tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1997.
• Râgıb el-İsfahânî, Tefsîru’r-Râgıb el-İsfehânî, nşr. Muhammed Abdülaziz Besyûnî, I-V, Tantâ: Câmi‘atü Tantâ Külliyyetü’l-âdâb, 1420/1999.
• Râzî, Kutbüddin, Şerhu müşkilâti’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 146, vr. 1a-454a.
• Sa ‘lebî, el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân, nşr. Hâlid b. Avn v.dğr., I-XXX, Cidde: Dârü’t-tefsîr, 1436/2015.
• Sâmî b. Muhammed, “Mukaddimetü’t-tahkīk”, Takıyyüddin İbn Teymiyye, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr içinde, nşr. Sâmî b. Muhammed, Riyad: Dârü’l-muhaddis, 1444/2022.
• Semerkandî, Alâeddin, Şerhu’t-Te’vîlât, Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 229, 1a-266a.
• Şâfiî, el-Üm, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1403/1983.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-XXVI, Cîze: Hecer li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1422/2001.
• Teftâzânî, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Yusuf Ağa, nr. 72, vr. 1a-476a.
• Tirmizî, Sünenü’t-Tirmizî, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir v.dğr., Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Tokuş, Nesibe Büşra, Fahreddin er-Râzî’de İlâhî Sözün Delâleti ve Tevili (yüksek lisans tezi), İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Türcan, Saliha, Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümü, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Yıldız, Muhammet Adem, Tefsir Tarihinde Dilsel Bulanıklık Çözümlemelerinin Kronolojik ve Mukayeseli Bir İncelemesi (yüksek lisans tezi), İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2024.
• Zeccâc, Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbüh, nşr. Abdülcelîl Abduh Şiblî, I-V, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, el-Keşşâf, I-IV, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1366/1947.