THE CONCEPTION OF “WOMAN” IN EVLIYA CELEBI’S TRAVEL BOOK

Year 2023, , 5 - 40, 29.11.2023

Nurettin Gemici

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1411012

Abstract

EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİNDE KADIN ALGISI

Abstract

Çalışma, Evliya Çelebi’nin 1630-1683 tarihleri arasında yapmış olduğu seyahatleri esnasında karşılaştığı kadınlar ve bu bağlamda gelişen olaylara yönelik değerlendirmelerini ele almaktadır. Osmanlı tarihinin özelde XVII. yüzyılına hasredilmekle birlikte, öncesi hakkında da bazı bilgileri havi tespitler üç kıtada hükümran bir devletin şemsiyesi altında yaşayan Müslüman ve gayrimüslim kadınları kapsamaktadır. Evliya Çelebi’nin kadınlara ilişkin gözlemleri sadece İslami bakış açısıyla şekillenmemiş olup; genel manada objektif oluşu, bu toplumlarda yaşayan kadınların konumlarını anlamaya çalışması ve buna dair argümanlar geliştirmesiyle farklılık arz eder. Evliya Çelebi, seyahatnamesinin ikinci cildinden itibaren anlatımında bir şablon oturtmaya çalışmış; bu şablona göre gezdiği gördüğü yerlerde rast geldiği kadınların güzellikleri, giyimleri, davranışları, tesettür anlayışları ve gündelik hayattaki meşguliyetleri hakkında okuyucuya detaylı bilgiler sunmuştur. Evliya Çelebi’nin gerek Osmanlı kadınları gerekse Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti dışında kalan bölgelerde yaşayan Müslüman ve gayrimüslim tebaadan kadınlar hakkında yaptığı değerlendirmeler; bu döneme ait farklı kültür coğrafyalarındaki kadınların özelliklerini karşılaştırma imkânı sağlaması açısından önem arz etmektedir.
Makalede, Evliya Çelebi’nin seyahatnamesini kaleme aldığı dönem ağırlıklı olmak üzere, XVII. yüzyılda yaşamış Müslüman ve gayrimüslim kadınlara dair tespitler ve ilginç bazı anekdotlara yer verilmiştir. Evliya Çelebi’nin kadınlara ilişkin yaptığı tasvirlerdeki yaklaşımı, konuyu ele alma biçimi ve buradan hareketle vardığı sonuçlar günümüze de bazı yönlerden ışık tutmaktadır. Bu çerçevede Evliya Çelebi’nin Osmanlı Devleti’nin Nemçe’ye elçi olarak gönderdiği heyette yer alması nedeniyle Balkanlar ve Orta Avrupa kadınlarından sonra Avusturyalı kadınları yaşadıkları yerlerde görme ve tanıma imkânı olduğu ifade edilmektedir. Yine, serhatte Osmanlı akıncılarıyla birlikte akına çıktığında rast geldiği ve tanıdığı kadınlarla ilgili tespitlerde bulunmuştur. Seyahatnamenin Müslüman kadınlarla ilgili kısımlarında iki yaklaşım söz konusudur. Özellikle kadınlarla ilgili katı tutumlarıyla bilinen Tataristan ve Bitlis, Diyarbakır ve benzeri şehirlerde bu davranış övülürken serhatlerdeki kalelerde düşmana karşı savaşan kadınlar cesaretlerinden dolayı övülmüştür. Gördüğü ve duyduğu bazı hadiselerden ötürü dönemindeki kadınların evden dışarı çıkarılmaması, erkeklerle ihtilattan geri durmasını zaman zaman istese de bunun şeriata aykırı olduğunu da belirtir. Sonuç olarak gayrimüslim toplumlarda kadınların giyim ve rahat davranışlarını anlayışla karşılamakla birlikte Osmanlı ve çevresindeki dünyadaki Müslüman kadınların giyimi ve dış dünyadaki hal ve hareketleri konusunda övgüler ve yergileri de olmuştur. Aslında bu tür yaklaşımların şeriata muhalif olduğunu da açık yüreklilikle belirtmiştir.

Keywords

Evliya Çelebi, Osmanlı Kadını, Avrupalı Kadın, Evliya Çelebi Seyahatnamesi

References

• Boeschoten, A. H., (1988) Evliya Çelebi in Diyarbekir, The Relevant Section of the Seyahatname, Edited with Translation, Commetary and Introduction, Leiden ve New York, 1988.
• Buğday, Korkut (1996) Evliya Çelebis Reise in Mittelanatolien. Leiden: Brill.
• Dankoff, Robert (1990) Evliya Çelebi in Bitlis. Leiden: Brill, 1990.
• ------------------, (2004) Evliya Çelebi seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, İstanbul.
• Evliya Çelebi, (1996-2007) Seyahatname, Robert, Dankoff; Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı ve diğerleri (1996-2008); Evliya Çelebi Seyahatname’si Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini I-X, İstanbul,
• Gemici, Nurettin, (2011) Evliya Çelebi’nin Gözlemlerine Göre 17. Yüzyılda Kadınlar, Bayrak Yayınları, 2011.
• --------------------, (2011) Evliya Çelebi’nin Gözlemleriyle 17. Yüzyılda Kadınlar, TYB, sy. 3, 35-78.
• Gerber, Haim (1980) Social and Economic Position of Women in the an Otoman City, Bursa, 1600-1700”, IJMES, cilt 12, s.231-244.
• https://ottomanhistorians.uchicago.edu/en/historian/evliya-celebi.
• Ian C. Dengler, (1978) Turkish Women in the Ottoman Empire: The Classical Age”, Women in the Muslim World içinde, der. Lois Beck ve Nikki Keddie, Cambridge, Mass., 1978, ss. 229- 44.
• Jennings, R.C., (1975) “Women in Early 17th Century Judicial Records-The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XVIII, 1975, 1, s.53-114.
• Peirce, Leslie. (2003) MoralityTales: Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab Berkeley and LosAngeles: University of California Press, 2003.
• Tezcan, Nuran (2006) “Seyahatname’deki Aşk Öyküsü: Bir Kaya Sultan Vardı!” Kebikec, sy. 21, İstanbul, s. 13-27.
• ------------------, (2010) “Seyahatname”, DİA, XXXVIII, 2010, s. 16-17.