EŞ‘ARî’NİN İRADE, KESB vE YARATMA TEORİSİ

Year 2011, Volume: 6 Issue: 2, 7 - 38, 30.11.2011

Hüseyin Aydın

Abstract

Kelâmcılar sorumluluğun temel dayanağı olarak insan özgürlüğüne özel bir
önem vermişlerdir. Çünkü Kur’an açısından insani fiiller için cebri savunmak
imkânsızdır. Bu nedenle Kelam tarihinin başlangıcından günümüze değin hiçbir
kelâmcı mutlak olarak cebri savunmamıştır. Fakat bazı sûfîler bu görüşü savun
muş, dönem dönem bazı politakacılar ise bu görüşü topluma ve ulema çevresine
empoze etmiştir. Diğer yandan Yüce Allah’ın irade, kudret ve yaratma gibi sıfat
ları insanın da dâhil olduğu âlemin bütün öğelerine taalluk etmektedir. Bu ne
denle Allah’ın fiilleri ile insanın fillerini ayırmak bu bağlamda önemli bir olgudur.
Çünkü bu fiilleri aynı kavramlarla açıklamak antropomorfizm riskine düşmeyi
de içermektedir. Fakat kelamcılar bu fiiller için aynı kavramları kullanırlarken
onları antropomorfik çağrışımlardan soyutlamışlardır. Dolayısıyla onlar gerçekte
aynı kavramları kullanmış olsalar bile hangi kavramın Tanrı’nın fiillerine hangi
sinin insanın fiillerine referans verdiğini anlamak kolaydır. Ancak yeterli bilgi bi
rikimine sahip olmayan insanları göz önünde bulundurmak gerekir. Bu yüzden
Eş‘arî insan fiillerini ifade etmek için “kesb” ilâhî fiilleri ifade etmek için de “halk”
(yaratma) terimlerini kullanmaya büyük önem vermektedir. Bununla birlikte
kelâm ilminin diyalektik karakteri Eş‘arî’nin insan hürriyetini zayıflattığı gibi bir
intibaya neden olmuştur. Bunda onun Mu‘tezile’nin insan fiilleri hususundaki
“aşırı” tutumuna duyduğu tepki rol oynamıştır. Kesb kavramı kendinden önce
kullanıldığı halde onu önemli bir nazariye haline getiren Eş‘arî’dir.

Keywords

Hürriyet, irade, yaratma, kesb, kudret.

Ash‘Ari’s Theory of Will, Kesb AnD CreATing

Abstract

Muslim teologians (mutakallimun) gave a special importance to human free
dom as a main postulate of responsibility. Because, It is imposible to defending
algebra for human actions in terms of the Qur’an. Therefore, any significant
mutakallim not defended absolutely algebra from beginning to today in history
of Kalam. However, some sufis defended the idea and some politicians occa
sionally imposed it on intellectual circles and society. On the other hand Allah’s
attributes as the will, the power, and the creator reference to every part of uni
verse, including human beigns. Therefore, distinguishing between acts of God
and human deeds becomes very important issue in this context. Explaining of
these affairs with common concepts, which giving same meaning contain the
risk of antropomorfism. But, Muslim theologians have been used the common
concepts about God’s acts and human deeds with abstracting to connotations
of antropomorfism. In fact, although they are used common concepts about
these affairs, it is easy to understanding that which concept is referring to God’s
acts and which concept is referring human deeds. However, it is necessary to
consider some people who do not have sufficient knowledge. This is why Ash‘ari
uses for acts of God “halk” (creation) but for human deeds “kasb” and he gives
great importance to use these terms. At the same time, the dialectical character
of Kalám caused a false impression as Ash‘ari had weakened the will of human.
His reaction to the “extreme” attitude of the Mu‘tazila on the human deeds has
been effective in this respect. Although the concept of Kasb previously used,
Ash‘ari had made it an important teory.

Keywords

freedom, will, creating, kesb, force

References

• Abduh, Abdüsselâm Muhammed, ‘İlmu’t-Tevhîd fî Sevbin Cedîd, Kahire, 1980.
• Akbulut Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Ankara, t.y.
• Aliyyu’l-Kâri, Şerhu Fıkhi’l-Ekber, çev. Y. vehbi Yavuz, İstanbul, 1981.
• Altıntaş, Ramazan, Kur’an’da Hidayet ve Dalâlet, İstanbul, 1995.
• Alûsî, Rûhu’l-Meânî, Beyrut, t.y.
• Âmidî, Seyfuddin, Ğâyetü’l-Merâm fî İlmi’l-Kelâm, thk. H. Mahmûd Abdüllatîf, Kahire, 1391.
• Arslan, Hulusi, Mu’tezile’ye Göre İyilik ve Kötülük (Husn-Kubh) Problemi, (E.Ü.S.B.E. Neşre dilmemiş Doktora Tezi) Kayseri, 1999.
• Aydın, Hüseyin, Ebû’l-Hasen el- Eş‘arî’de Nazar ve İstidlal, Malatya, 2003.
• Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, İzmir, 1987.
• Bağdâdî, Abdülkâhir, Mezhepler Arasında Farklar, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara, 1991.
• Bayındır, Abdülaziz, Doğru Bildiğimiz Yanlışlar, İstanbul, 2007.
• Beyzâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, thk. A. Kadir Arafât, Beyrût, 1996.
• Bolay, Süleyman Hayri, Aristo Metafiziği ile Gazzalî Metafiziğinin Karşılaştırılması, İstanbul, 1993.
• Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî Kitabu’l-İrşâd, thk. M. Yusuf Musa, A. Abdülmün‘im Abdülhamîd, Mısır, 1950.
• Çetin, İsmail, John Locke’da Tanrı Anlayışı, Ankara, 1995.
• Dağ, Mehmet, “Kelâm ve İslâm Felsefesinde Hareket Kuramı”, A.Ü.İ.F.D. c. XXIv, Ankara, 1981.
• Davud, Abdulbârî Muhammed, el-İrâde ‘inde’l-Mu‘tezile ve’l-Eşâ‘ire, Beyrut, 1996.
• Düzgün, Şaban Ali, Din Birey ve Toplum, Ankara, 1997.
• Ebû’s-Suûd, İrşadu’l-Akli’s-Selîm, Beyrût, t.y.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Medine, 1975.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen, el-Lüma‘ fi’r-Reddi ‘Alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bida‘, thk. Richard J. McCarty, Beyrût, 1953.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, neşr. Helmut Rîtter, Beyrût, t.y.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen, Risâle ilâ Ehli’s-Sağr, thk. A. Şakir Muhammed el-Cündî, Dimaşk, 1988.
• Frank, Richard M. “İlim ve Taklid Klasik Eş‘arîlikte (Mütekaddimîn) Dini İnancın Temelleri”, çev. Hatice K. Arpaguş, Kelâm Araştırmaları, yıl:3, sayı:2, http://www.kelam.org/ dergi/sayi032/KADER03207.pdf, 2005.
• Hayyât, Ebu’l-Huseyn, Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Reddü alâ İbni’r-Râvendî el-Mülhid, thk. Nîberc, Beyrut, 1987.
• İbn Fûrek, Ebûbekir Muhammed b. Hasen, Mucerredu Makâlâti’l-Eş‘arî, thk. D. Gimaret, Beyrût, 1987.
• İbn Haldun, Mukaddime, çev. Z. Kadiri Ugan, İstanbul, 1989.
• İbn Humâm, el-Müsâyere, İstanbul, 1979.
• İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Beyrût, 1401.
• İbn Teymiye, Kitâbu’l-Furkân, Beyrut, 1401.
• İzmirli, İsmail Hakkı, İslâm Mütefekkirleri ile Garp Mütefekkirleri Arasında Mukayese, Sade leştiren, S. Hayri Bolay, Ankara, 1973.
• Jaspers, Karl, Felsefeye Giriş, İstanbul, 1981.
• Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, thk. A. Fuad, vI/II (İrade) Kahire, 1962.
• Kâdî Abdulcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Kahire, 1965.
• Kâdî Ahdülcebbâr, thk. Abdülkerim Osman, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Kahire, 1988.
• Karadaş, Cafer, Bâkıllânî’ye Göre Allah ve Âlem Tasavvuru, Bursa, 2003.
• Karadeniz, Osman, “İnanç Konuları Açısından Meâllerdeki Çelişki Problemi”, Kur’an meâlleri Sempozyumu, Ankara, 2007.
• Kurtubî, el-Cami‘ li Ahkâmi’l-Kur’an, thk. Ahmet Abdülalîm, Kahire, 1372.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur, Kitabu’t-Tevhid, İstanbul, 1979.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Kitâbü’t-Tevhid, çev. Bekir Topaloğlu, Ankara, 2003.
• Mert, Muhit, “Kelâmî Tartışmaları Kur’an Âyetleriyle Temellendirmenin İçerdiği Sorunlar”, G.Ü.Ç.İ.F.D. sayı:1 Çorum, 2002.
• Morris Kline, Mathematics: The Loss of Certainty, New York, 1980.
• Muhammed Ammâra, el-Mu‘tezile ve Müşkiletu’l-Hurriyyeti’l-İnsân, Kahire, 1988.
• Mustafa Sabri Ef. İnsan ve Kader, çev. İsa Doğan, Samsun, 1989.
• Neşşâr; Ali Sami, Neş’etü’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm, Kahire, 1977.
• özcan, Hanifi, “Bilgi-Obje İlişkisi Açısından İnsan Hürriyeti”, D.E.İ.F.D. sayı: 5, İzmir, 1989.
• özler, Mevlüt, İslâm Düşüncesinde İnsan Hürriyeti, İstanbul, 1997.
• Rağıb el-İsfehanî, Müfredât, fî Garîbi’l-Kur’an, Kahire, 1961.
• Sa‘âlebî, el-Cevâhir, Beyrut, t.y.
• Sâbûnî, Nureddin, el-Bidâye Fî Usûli’d-Din, thk. Bekir Topa loğlu, Dımaşk, 1979.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, thk. M. S. Kilânî, Beyrut.
• Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, Beyrût, t.y.
• Şeyhzade, Abdürrahim b. Ali, Nazmu’l-Feraid, İstanbul, 1871.
• Taberî, Camiu’l-Beyân, Beyrût, 1405.
• Turhan, Kasım, Bir Ahlak Problemi olarak Kelâm ve Felsefe Açısından İnsan Fiilleri, İstan bul, 1996.
• vâhidî, el-Vecîz, thk. S. Adnân Dâvûdî, Beyrut, 1415.
• Watt, W. Montgomery, Free Will and Predestination in Early Islam, London, 1948.
• Watt, Montgomery, Hür İrade ve Kader, çev. Arif Aytekin, İstanbul, 1996.
• Yavuz, Y. Şevki, “İslâm Kelamında Araz Nazariyesi”, M.Ü.İ.F.D. sayı: 5-6, İstanbul, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “İrade”, D.İ.A. İstanbul, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Kesb”, http://yusufsevkiyavuz.com/?p=86 2008.
• Yazıcıoğlu, M. Sait, Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı”, Ankara, 1988