nizâmülmülk’ün Eş’arîlErE destekleri vE diğer sünnîlerle ilişkileri

Year 2011, Volume: 6 Issue: 2, 39 - 64, 30.11.2011

Adem Arıkan

Abstract

Büyük Selçuklu Devleti’ni (1040-1157) kuranlar, Müslüman olurken aynı za
manda Hanefî mezhebini de kabul etmişlerdi. İlk sultan Tuğrul Bey zamanında
Eş’arîler aleyhine bazı uygulamalar olmuştu. Alparslan zamanında bu duruma
son verilmesiyle, devletin Eş’arîliği benimsediği sonucuna varanlar olmuştur.
Bu dönemde vezir Nizamülmülk tarafından kurulan Nizâmiye Medreseleri için
iki temel hedef genelde kabul görmüştür: Şîîler ile mücadele ve devletin ihtiyacı
olan nitelikli eleman yetiştirmek. Biz Şâfiî/Eş’arîlerin hizmetine sunulan bu
medreselerin diğer Sünnî mezhepleri de dışlayan taraflarına dikkat çekeceğiz

Keywords

Nizamülmülk, Eş’arîler, Nizâmiye Medreseleri, Seçuklular.

The sUpporTs of niZAMUlMUlK To Ash’AriTes AnD his relATions To oTher sUnniTes

Abstract

The founders of Great Seljuqs (1040-1157) had accepted Hanifah sect while
converting to Islam. Some execution against Ash’arites had been examined in
the period of first sultan Tughrul Beg. That stiuation had been ended in the
time of Alparslan, because of that some scholar thought that the State had ad
opted Ash’ari sect. Nizamiyya Madrasas, had been established by Nizamulmulk
in that era, had two target to be accompolished. One of them is to contest to
Shiite and the other is to educate people due to the need of State. We will point
that these madrasas which assign to Ash’arites and Shafiites, had excluded the
other Sunni Sects.

Keywords

Nizamulmulk, Ash’arites, Nizamiyya Madrasas, Seljuqs

References

• Abdulhayy, M., «Eş’arîlik”, İslam Düşüncesi Tarihi, I-Iv, edit. M. M. Şerif, (çev. Ahmet Ünal), İstanbul 1990, I, ss. 255-278.
• Ahmed, Shahab, “Mapping the World of a Scholar in Sixth/twelfth Century Bukhâra: Regi onal Tradition in Medieval Islamic Scholarship as Reflected in a Bibliography”, Jour nal of the American Oriental Society, vol. 120, No. 1. (Jan. - Mar., 2000), ss. 24-43.
• Ak, Ahmet, Büyük Türk Alimi Mâturîdî ve Mâturîdîlîk, İstanbul 2008.
• Ak, Ahmet, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, Ankara 2009
• Arıkan, Adem, “Büyük Selçukluların Hanefilere Destekleri ve Irak Selçukluları Sultanı Mesud’un Faaliyetleri”, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, sayı: 5-6, Biş kek 2008, ss. 153-164.
• Avvâd, Beşşâr, “Medârisu’l-Irâk fi’l-Asri’l-Abbâsî”, Hadâratu’l-Irâk, I-XIII, Bağdat 1985, vIII, ss. 67-144.
• Aybakan, Bilal, “Bağdat Nizamiye Medresesi’nin İlk Müderrisi Ebu İshak eş-Şirazi (476/1083)”, İslam Medeniyetinde Bağdat; Medînetü’s-Selâm, (Uluslararası Sempoz yum, 07-08-09 Kasım 2008), I-II, İstanbul 2011, II, s. 699-715.
• Barthold, v.v., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara; Türk Tarih Kurumu, 1990.
• Bayram, Mikail, Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, [Konya], 2009
• Bayram, Mikail, “Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti”, Selçuk Üniversitesi Türki yat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 18 (Güz 2005), Konya 2005, ss. 131-147.
• Bedevî, Abdülmecid Ebü’l-Fütuh, et-Târîhü’s-siyâsî ve’l-fikrî lil-mezhebi’es-Sünnî fi’l meşriki’l-İslâmî mine’l-karni’l-hâmis el-hicrî hattâ sukûtu Bağdât, Cidde 1983.
• Bozkurt, Nebi, “Medrese”, DİA, XXvIII, s. 323-327.
• el-Bündârî, Ebu İbrahim Kıvamüddin Feth b. Ali (ö. 643/1245), Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), çev. Kıvameddin Burslan, An kara, Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Can, Mustafa, “Hakîm es-Semerkandî”, DİA, Xv, s. 193-194.
• Cevad, Mustafa, “el-Medresetü’n-Nizâmiyye bi-Bağdad”, Sümer, II/IX, Bağdad 1953, ss. 317-342.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed (ö. 505/1111), Fedâihu’l-Bâtıniyye, thk. Abdurrahman Bedevî, Kahire 1964 (Bâtınîliğin İç Yüzü, Çev. Avni İlhan, Ankara 1993).
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, “Kitab Kavâsım al-Bâtıniya; Gazâli’nin Bâtınîlerin Beli ni Kıran Delilleri”, (haz. Ahmet Ateş), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: III, sayı: 1-2, Ankara 1954, ss. 23-54.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, el-Munkizu min-ad-Dalâl, Çev. H.Güngör, İstanbul 1990.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, Faysalü’t-Tefrika, neşr. Ridad Mustafa el-Abdullah, Beyrut 1497/1986 (İslam’da Müsamaha, Çev.Süleyman Uludağ. İstanbul 1990).
• Genç, Süleyman, Fatımi-Abbasi-Selçuklu Münasebetleri ve Besasiri İsyanı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1995.
• Genç, Süleyman, “Halife el-Kâdir Döneminde Bağdad’da Yaşanan Dinî-Siyâsî Hadiseler ve Onun Sünnî Siyaseti”, Marife, yıl: 4, sayı: 2 (Güz 2004), Konya 2004, ss. 219-243.
• Goldziher, Ignaz, İslam’da fıkıh ve akaid, çev. İlhan Başgöz, Ankara 2004.
• Güner, Ahmet, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, İzmir 1999.
• el-Hamevî, Yâkût, Mucemu’l-buldân, I-vII, Beyrut1397/1977.
• el-Hasîsî, Ahmed, Tetavvuru’l-Fikri’d-Dînî fî İran hatta Nihâyetü’-l-Asri’s-Selçûkî, (PDF), ko tobarabia.com, 2005.
• el-Hüseynî , Sadruddin Ebu’l-Hasan (ö. 622/1225), Ahbârü’d-devleti’s-Selçukiyye, Çev. Ne cati Lugal, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• İbn Asâkir, Eb’l-Kasım Ali (ö 571/1176), Tebyînu kezibi’l-müfterî îîmâ nusibe ile’l-İmâm Ebi’l Hasan el-Eş’arî, 3. bs., Beyrut 1984.
• İbn Cübeyr, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed (ö. 614/1217), Rihletü İbn Cübeyr, Bey rut; Dâru Sâdır, 1980.
• İbn Ebî Ya’lâ, Ebu’l-Huseyn Muhammed (ö. 526/1131), Tabakâtü’l-Hanâbile, I-III, thk. Ab durrahman Süleyman el-Useymin, Riyad 1419/1999.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. ömer, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIv, thk. Ali Şîrî, Beyrut1408/1988.
• İbnü Receb, Zeynüddin Abdurrahman (ö. 795/1393), Zeylü Tabakâti’l-Hanâbile, I-v, thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin, Riyad, 1425/2005.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf (ö. 874/1469), en-Nücûmu’z-Zâhira, I-XvI, Beyrut, 1413/1992.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kasım Kemalüddin ömer (ö. 660/1262), Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, I-XII, thk. Süheyl Zekkâr, Beyrut, ts. (kısmî neşr. Ali Sevim, metin, Ankara 1976; tercüme, Ankara 1982).
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec (ö. 597/1201), el-Muntazam fî Tarihi’l-Müluk ve’l-Ümem, I-XIX, thk. Muhammed Abdülkadir Ata, Mustafa Abdülkadir Ata, Beyrut 1992.
• İbnu’l-Esîr, İzzüddin Ebu’l-Hasen Ali (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-târîh, I-XII, Beyrut 1992.
• Kanberî, Manzar, “Tesîr-i Avâmil’i Siyâsî ber Münâzaaât-i Mezhebi-yi İsfahan ez Karni Çahârom tâ Heftom-i Hicrî”, Târîh-i Âyine-i Pezûheş, sayı: 18, Kum 1387/2008, ss. 117-136.
• Kara, Seyfullah, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul 2007.
• Kazvinî, Abdülcelil, Kitabü’n-Nakz, nşr. Seyyid Celaleddin Hüsey Urmevi, [y.y.] : Payan, 1371h./1331ş. (1952).
• Kazvînî, Zekeriyyâ (ö. 682/1283), Âsârü’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut: Daru Sadır, [t.y.].
• Kırpık, Güray, “Bağdat Nizamiye Medresesi’nin Kuruluşu, Yapısı ve İşleyişi”, İslam Mede niyetinde Bağdat; Medînetü’s-Selâm, (Uluslararası Sempozyum, 07-08-09 Kasım 2008), I-II, İstanbul 2011, II, ss. 685-698.
• Kisâî, Nurullah, Medâris-i Nizâmiyye ve Tesîrât-i İlmî ve İctimâî ân, 2.bs., Tahran 1374 ş. Köprülü, Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 4.bs. Ankara 1981.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: Kuruluş Devri, Ankara 1979.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: Alp Arslan ve Zamanı, Anka ra: Türk Tarih Kurumu, 2001
• el-Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım (ö 465/1072), Risâletu Şikayeti Ehlis-Sünne bi-Mânâlehum Minel Mihne, (er-Resâilü’l-Kuşeyriyye içinde), thk. Muhammed Hasan, Karaçi 1964, s. 1-49.
• Kutlu, Sönmez, Alevilik-Bektaşilik Yazıları, 2. bs., Ankara 2008.
• Kutlu, Sönmez, “Bilinmeyen Yönleriyle Türk Bilgini: İmâm Mâturîdî”, Dinî Araştırmalar, Cilt: v, Sayı: 15, Ankara 2003, s. 5-28.
• Madelung, Wilferd, “11.-13. Asırlarda Hanefî Âlimlerin Orta Asya’dan Batıya Göçü”, (Çev.: Sönmez Kutlu), İmam Maturidi ve Maturidilik, (haz. Sönmez Kutlu), 3. b., Ankara 2011, ss. 390-406.
• Madelung, Wilferd, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, (Çev.: Muzaffer Tan), İmam Maturidi ve Maturidilik, (haz. Sönmez Kutlu), 3. b., Ankara 2011, ss. 325-390.
• el-Makdisî, Şemsüddin Ebu Abdillah Muhammed (ö. 380/990), Ahsenü’t-Tekâsim fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, Leiden: Brill, 1906.
• Makdisi, George, İslam’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, Çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul 2007.
• Makdisi, George, “The Sunni Revival”, Islamic Civilization, 950-1150, ed. D.S. Richards. Oxford: Cassirer, 1973, ss.155-168.
• el-Makrizî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed (ö. 845/1442), İttiâzü’l-Hunefâ bi-Ahbâri’l Eimmeti’l-Fâtımiyyîn el-Hulefâ, I-III, thk. Cemaleddin Şeyyal, Kahire 1416/1996.
• Ma’rûf, Nâcî, Medâris kable en-Nizâmiyye, (Bağdad), 1983.
• Muhammed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, I-II, haz. Erdoğan Merçil, İstanbul 1977.
• Mursel, Erdoğan, Maturidiliğin Anadolu’ya Gelişi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), An kara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Ankara 2006.
• el-Müderris, Muhammed Mahrus Abdüllatif, Meşâyihu Belh mine’l-Hanefiyye, I-II, Bağdad 1367/1977.
• Nahcivânî, Hinduşah b. Sencer, Tecâribü’s-Selef, neşr. Abbas İkbal, 2. bs., Tahran 1357ş (1978).
• en-Nesefî, Ebu’l-Mu’în (ö. 508/1115), Tabsiratü’Edille, I-II, thk: Hüseyin Atay, Ankara, Di yanet İşleri Başkanlığı, 2004.
• Nizamülmülk, Ebu Ali Kıvamüddin Hasan b. Ali et-Tûsî (ö. 485/1092), Siyasetname, Çev. Mehmet Altay Köymen, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999; Çev. Nurettin Bayburt lugil, İstanbul 2006.
• Ocak, Ahmet, Selçukluların Dini Siyaseti 1040-1092, İstanbul 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türkler, Türkiye ve İslam, 10. bs., İstanbul 2009.
• Okumuşlar, Muhiddin, “Ehl-i Sünnetin Kurumlaşmasında Nizamiye Medreselerinin Etki si”, Marife: Bilimsel Birikim, cilt: vIII, sayı: 1, Konya 2008, ss. 137-148.
• özaydın, Abdülkerim, “Nizamiye Medresesi”, DİA, XXXIII, ss. 188-191.
• özaydın, Abdülkerim, “Cend”, DİA, VII, s. 359-360.
• özaydın, Abdülkerim, “Karahanlılar”, DİA, XXIv, s. 404-412
• özler, Mevlüt, “Tuğrul Bey Dönemi Düşünce Hayatında Entelektüel Bir Kriz: Ehl-i Bid’at’e Lanet kampanyası”, I. Uluslar Arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, (11-13 Ekim 2000, Konya Selçuk Üniversitesi), II, Konya 2001, s. 171-180.
• Palabıyık, Hanefi, Valilikten İmparatorluğa Gazneliler, Ankara 2002.
• er-Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman (ö. 604/1207), Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Surûr, Çev. Ahmet Ateş, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1957.
• es-Sem’ânî, Abdulkerim (ö. 562/1167), el-Ensâb, I-v, Beyrut 1988.
• Seyyid, Eymen Fuâd, “el-Medâris fî Mısr Kable’l-Asri’l-Eyyûbî”, Târîhü’l-Medâris fî Mısr el İslâmiyye, ed. Abdülazim Ramazan, (Kâhire), 1992, ss. 87-136.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemseddin Yusuf (ö. 654/1256), Mir’âtü’z-Zemân fî Târîhi’l Ayân, (448-480/1056-1086), yay. Ali Sevim, (Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XIv, Sayı: 18, 1989-1992, Ankara 1992, ss. 1-260.
• es-Subkî, Tacüddin (ö. 771/1370), Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, I-X, thk. A.M.el-Hulv M.M. et-Tenâhî, Mısır 1965.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri Boy Teşkilatı Destanlar, 5. bs., İstanbul 1999.
• eş-Şâbbî, Ali, eş-Şia fî İran, Tunus 1980.
• Şeker, Fatih M., Selçuklu Türklerinin İslam Tasavvuru, İstanbul 2011.
• eş-Şîrâzî, Ebu İshak (ö. 476/1083), el-İşâre ila mezhebi ehli’l-hak, thk. Muhammed Zübeydî, Beyrut 1999.
• Talas, M. Asad, Nizamiyye Medresesi ve İslam’da Eğitim-Öğretim, çev. Sadık Cihan, Samsun 2000
• Taşağıl, Ahmet, “İdil Bulgar Hanlığı”, DİA, XXI, s. 472-474.
• Ebû Bekr Muhammed et-Turtuşî, Sirâcü’l-Mülûk, tahkik: Muhammed Fethî Ebû Bekir, Ka hire 1414/1994.
• Usta, Aydın, Şamanizmden Müslümanlığa Türklerin İslamlaşma Serüveni (Sâmânîler Devleti 874-1005), İstanbul 2007.
• el-vezne, Yahya b. Hamza, Medînetu Merv ve’s-Selâcika hattâ asri Sencer, Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, 1428/2007.
• Neguin Yavari, “Nizâm al-Mulk and the Restoration of Sunnism in Iran in the Eleventh Century” Tahqîqât-i-islâmî, 10, Tahran 1996, ss. 555-570.
• Yörükan, Yusuf Ziya, İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler, haz. Turhan Yörükan, Ankara; Kültür Bakanlığı, 2001.
• Yörükan, Yusuf Ziya, Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri: Şamanizm, yay. haz. Turhan Yö rükan, İstanbul