Yunus Emre’nin Bitüre Başı ve Yarayla İlişkili İfadelerine Dair Bir Bağlam İncelemesi

Year 2025, Issue: 40, 43 - 60, 28.03.2025

Hatice Coşkun

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1594696

Abstract

Bu çalışmada sözün iletişimdeki gücüne dair Yunus Emre’den çokça aktarılan “Söz ola kese savaşı söz ola bitüre başı” dizesinde bitüre başı ifadesinin iyileştire yarayı değil de kestire başı şeklindeki aktarımının veya yorumunun olası sebepleri incelenmiştir. Bu amaçla Yunus Emre Divanı kapsamında bitürmek ve baş sözcüklerinin “iyileştirmek” ve “yara” anlamındaki kullanımlarının yanı sıra günümüz Türkçesinde hâlâ kullanılan anlamlarını içeren ifadeler, doküman inceleme yöntemiyle nitel bir şekilde değerlendirilmiştir. Şairin dönemine has ama bugün unutulmaya yüz tutmuş bazı ifadelerinin günümüz Türkçesiyle algılanıp yorumlandığı görülmüştür. Okurun bitürmek sözcüğünü “sona erdirmek, son vermek” anlamıyla algılamasının bitüre başı ifadesine “başı keserek hayata son verme” anlamı yüklemesinin sebebi olduğu görülmüştür. Günümüz Türkçesi söz dağarcığıyla “bir canlının başını keserek hayatına son verme” anlamında anlaşılabilecek baş kesmek ifadesi Yunus Emre Divanı’nda tasavvuf geleneğindeki anlamıyla “itaat etme”, nefsin başını kesmek ifadesinde ise “nefsi terbiye etme veya öldürme” anlamlarıyla yer almıştır. Yunus Emre’nin yara ve yaranın iyileşmesine dair tasavvurunu anlamak amacıyla bu kavramlarla ilişkilendirilmiş sözcük ve deyimler de Divan çerçevesinde incelenmiştir. Bu amaçla yara kavram alanına giren baş, dâğ, zahm, göynük sözcükleri; yarayı barındıran bağır, gönül, cân, ciğer ve öz; “gönül kırgınlığı” anlamında gönül sınugı ifadesi; “iyileşmek” anlamında bitmek, onmak, devâ olmak; “iyileştirmek” anlamında timâr etmek/eylemek/kılmak fiilleri; devâ ve merhem gibi iyileştirici unsurlar bağlamlarıyla değerlendirilmiş ve tasavvuf geleneğinde taşıdığı anlamlarla birlikte incelenmiştir. Mutasavvıf bir şair olan Yunus Emre’nin Eski Anadolu Türkçesiyle söylediği şiirlerin dili ve estetiği bakımından sanatına zemin olan Türk İslam edebiyatı geçiş dönemi eserlerinden ve tasavvuf geleneğinden şiir örneklerine de yeri geldikçe değinilmiştir.

Keywords

Türk İslam Edebiyatı, Yunus Emre, Yara, İyileşme, Baş, Dâğ, Göynük, Zahm, Sınug

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

A Contextual Analysis on Yunus Emre’s Expressions Related to Bitüre Başı and the Wound

Abstract

This study explores the possible reasons for the misinterpretation or misquotation of the expression bitüre başı in the well-known line by Yunus Emre about the power of words in communication: “Söz ola kese savaşı, söz ola bitüre başı.” (A word can end a war; a word can heal a wound). This phrase is often mistakenly understood as “to cut the head” instead of its intended meaning, “to heal the wound”. To investigate this, the study examines the historical and linguistic context of the words bitürmek (to heal) and baş (wound) as they appear in Yunus Emre’s Dı̇̄vān, alongside their continued usage in modern Turkish. The related phrases were evaluated qualitatively by document analysis method. It has been observed that some of the poet's expressions, which are peculiar to daily language of his lifetime but bear archaism today, are perceived and interpreted in line with their connotations in modern Turkish. While it is natural for languages, as living entities, to evolve over time, it is essential to preserve the authentic meanings of words and expressions that form the bedrock of a cultural legacy spanning seven centuries. In order to reveal the semantic domain of the vocable wound in his usage and its healing, the words and idioms associated with these concepts were also analyzed. For this purpose, the words baş, dāġ, zaḫm, göynük, sınug which fall within the conceptual field of wound; the words baġır (gut), gönül (heart), yürek (heart), ciğer (liver) and öz (soul) that contain the wound were evaluated in their contexts and analyzed together with the meanings they carry in the Sufi tradition.

Keywords

Turkish-Islamic Literature, Yunus Emre, Wound, Healing, Baş, Dāġ, Göynük, Zaḫm, Sınug

Ethical Statement

It is declared that scientific, ethical principles have been followed while carrying out and writing this study, and that all the sources used have been properly cited.

References

• Ali Seydi Bey. Lugatçe-i Edebiyât İnceleme-Metin-Dizin. haz. Bekir Belenkuyu. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2023.
• Acar, Gülsüm – Güneş, Mustafa. “Klasik Türk Şiirinde Bal”. Anasay 26 (Kasım 2023), 26-38.
• Bilgin, A. Azmi. “Yunus’un Sözü”. Türk Dili 69/819 (Mart 2020), 30-34.
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Çakıroğlu, T. Onat. “Yunus Emre Divanı’nda Gönül”. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 5/9 (Eylül 2013), 1-7. Derleme Sözlüğü (Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü). Erişim 30 Aralık 2024. https://sozluk.gov.tr
• Doğan, Gizem vd. “A Rare Case Presenting with ‘Bloody Tears’: Idiopathic Unilateral Hemolacria” (Tek Taraflı İdiyopatik Kanlı Gözyaşı ile Başvuran Nadir Bir Olgu). İzmir Tepecik Eğitim Hastanesi Dergisi 31/3 (Ocak 2021), 428-431.
• Edib Ahmed Yüknekî. Atebetü’l-Hakāyık. haz. Serkan Çakmak, ed. Hatice Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Emiroğlu, Selim – Çetinkaya, Mustafa. “Yunus Emre’nin Divanı’nda ‘Baş’ İfadesinin Farklı Anlam ve Kullanımları”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 23/4 (Aralık 2023), 1517-1536.
• Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Erişim 30 Aralık 2024. https://sozluk.gov.tr
• Ergönenç, Dilek. “Türkiye Türkçesinde Kullanılan Baş Sağlığı Kalıp Sözleri”. XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı 16-18 Ekim 2019. ed. Serkan Şen – Mediha Mangır. 512-524. Samsun: Samsun 19 Mayıs Üniversitesi, 2019.
• Gölpınarlı, Abdûlbâki. Mevlevî Âdâb ve Erkânı. İstanbul: Yeni Matbaa, 1963.
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 30 Aralık 2024. https://sozluk.gov.tr
• Güngör, Özcan. Bilimsel Araştırma Süreçleri El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Gürer, Gülsevin. “Eski Anadolu Türkçesinin Oluşumu”. XIV-XV. Yüzyıllar Türk Dili. ed. Vahid Türk – Erdoğan Boz. 44-61. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. 1. Basım, 2019. PDF: https://ets.anadolu.edu.tr/storage/nfs/TDE302U/ebook/TDE302U-11V3S1-10-0-1-SV1-ebook.pdf
• Güven, A. Muaz vd. “Müstakı̇̄m-zâde’nin Terceme-i Kānûnu’l-Edeb isimli eserinde Yunus Emre’ye Dair Bilgiler”. Yunus Emre Araştırmaları. ed. Hüseyin Muşmal. yardımcı ed. Emre Koç. 286-296. Konya: Palet Yayınları, 1. Basım, 2022.
• Kâşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk Dizini. haz. Besim Atalay. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• Kâşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. çev. Besim Atalay. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985.
• Kubbealtı Lugatı. Erişim 30 Aralık 2024. https://lugatim.com
• Kur'an Yolu Tefsiri. Erişim 30 Aralık 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Mengi, Mine. “Sehl-i Mümteni”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/320-321. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Kāmûsu’l-Muhît Tercümesi. Erişim 30 Aralık 2024. https://kamus.yek.gov.tr
• Nesîmî. Nesîmî Dîvânı. haz. Hüseyin Ayan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Onay, A. Talat. Eski Türk edebiyatında Mazmunlar. haz. Cemal Kurnaz. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Özerol, Nazmi. “Bir Âşıklık Nişânesi: Klasik Türk Şiirinde ‘Yara’”. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi 22 (Prof. Dr. Hasan Kavruk Armağanı Sayısı) (Mart 2024), 293-317.
• Redhaouse Sözlüğü Türkçe-İngilizce. İstanbul: SEV Matbaacılık, 2003.
• Steingass, Francis Joseph. A Comprehensive Persian-English Dictionary. Londra: Routledge – Kegan Paul, 5. Basım, 1963). PDF: https://archive.org/details/AComprehensivePersian-EnglishDictionary-FrancisJosephSteingass.
• Şentürk, A. Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. 2. Cilt. İstanbul: OSEDAM Yayınları, 2017.
• Şentürk, A. Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. 5. Cilt. İstanbul: OSEDAM Yayınları, 2021.
• Şığva, Bülent. “Bâkî’nin Gazellerinde ‘Yara-Zahm-Dâğ’ Kavramı/Mazmunu”. Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [ESTAD] 7/2 (Prof. Dr. Âdem CEYHAN Armağanı) (Haziran 2024), 781-803.
• Tarama Sözlüğü. Erişim 30 Aralık 2024. https://sozluk.gov.tr
• Tatcı, Mustafa. Yunus Emre Külliyatı, Yunus Emre Dîvânı, İnceleme. İstanbul: H Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Tatcı, Mustafa. Yunus Emre Külliyatı, Yunus Emre Dîvânı Tenkitli Metin. İstanbul: H Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı A-E. İstanbul-Viyana: Simurg Yayınları, 2002.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. çev. R. Rahmeti Arat. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.