Arap Meselleri: Oluşum Süreci ve Tedvin Çalışmaları

Year 2025, Issue: 40, 61 - 78, 28.03.2025

Ramazan Aslan , İlyas Karslı

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1595707

Abstract

İnsanlık tarihi boyunca her topluluk ve milletin, kendisine has özellikler taşıyan bir dili olmuştur. Dilin bu unsur ve yansımalarından biri de mesellerdir. Meseller, insanların yaşam tecrübeleridir. Veciz bir şekilde birbirinden farklı kalıp ve klişeleşmiş sözlerle nesilden nesile aktarılan meseller, dilin son derece önemli ve kendisinden ayrılmayan bir parçasını oluşturmaktadır. Özellikle şiir, lügat, hitâbet, hadis, Kur’ân-ı Kerîm ve belâgatı içine alan nazım ve nesir gibi birçok edebî ve dinî metinlerde mesellerin kullanılması, bu türün rolünü ve önemini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Meselin bu önemine binaen geçmişten günümüze birçok çalışma yapıldığı görülmektedir. Klasik dönemde Arap mesellerine dair bu çalışmaların başını Ubeyd b. Şeriyye el-Cürhümî’nin çektiği, Meydânî ve Zemahşerî ile kemale erdiği görülmektedir. Binaenaleyh araştırmaya konu olan bu çalışmamız Hicrî 1. asırdan 5. asrın sonuna kadar devam eden klasik dönem mesel eserlerini ve literatürü incelemeyi hedeflemiştir. Ayrıca, biçim ve içeriklerine dair genel bir perspektif sunmak ve Arap mesel türüne katkılarını değerlendirmek için her dönemden önemli eserler sunulmuştur. Bu inceleme ile Arap mesellerine dair ilk örneklerinin Câhiliye devrinde sahifelere yazıldığı ancak bunların bize ulaşmadığı tespit edilmiştir. Aynı şekilde Emevîler döneminde de benzer bir süreç olmuş ve bu dönemde yapılan çalışmalar günümüze ulaşamadan kaybolmuştur. Ancak bu dönemin Câhiliye’den farkı sonraki müelliflerin Emevî döneminde yazılan bu kaynakları görmeleri ve onlardan nakilde bulunmaları olmuştur. Abbâsîler dönemi ise mesel çalışmalarının hız kazandığı dönem olmuş ve sonraki dönem mesel araştırmalarına temel olacak eserler bu dönemde telif edilmiştir. Araştırmamız Hicrî 1. asırdan 5. asrın sonuna kadarki zaman dilimini kapsadığından 5. asır sonrasındaki çalışmaların tespitine ve bu dönemde kaleme alınan eserlerin incelenmesine katkı sağlayacaktır.

Keywords

Arap edebiyatı, Arap meselleri, Tedvin, Cahiliye, Emevi, Abbasi.

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. İlyas Karslı danışmanlığında hazırlanan ve hâlihazırda devam eden “El-Meydânî’nin Mecmau’l-Emsâl Adlı Eserinde Meselleri İnceleme Yöntemi” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Arabıc Proverbs: Formatıon Process and Tadwin Studıes

Abstract

Throughout the history of mankind, every community and nation has had a language with its own characteristics. One of these elements and reflections of the language are proverbs. Proverbs are the life experiences of people. Proverbs, passed down from generation to generation in various forms and clichés, are an extremely important and inseproverb part of the language. The use of proverbs in many literary and religious texts such as verse and prose, especially in poetry, dictionaries, rhetoric, hadith, al-Qur'ân al-Karîm and eloquence, clearly reveals the role and importance of this genre. It can be seen that many studies have been carried out from the past to the present because of the importance of proverb. In the classical period, Ubayd b. Shariyya al-Jurhumī was at the forefront of these studies on Arabic proverbs, and they were completed with al-Maydānī and Zamakhsharī. Thus, the study will focus on the works and literature of the classical period from the first through the end of the fifth centuries. In addition, key works from each period were presented to provide a general perspective on their form and content, and to assess their contribution to the Arabic proverb genre. With this analysis, it has been determined that the first examples of Arabic proverbs were written on sheets of paper in the Jahiliyya period, but they have not reached us. A similar process took place in the Umayyad period. The works written during this period were lost before they reached the present day. However, the difference between this period and the Jahiliyya was that the later authors saw these sources written in the Umayyad period and quoted from them. The Abbasid period, on the other hand, was the period when the studies on the issue gained momentum and the works that would form the basis of the proverb studies of the following period were written in this period. Since our research covers the period from the first century of Hijri to the end of the fifth century, it will contribute to the determination of the studies after the fifth century and the analysis of the works written in this period.

Keywords

Arabic literature, Arabic proverb, Tadwin, Jahiliyya, Umayyad, Abbasid.

Ethical Statement

This study is based on the ongoing doctoral dissertation titled “The Method of Analyzing Proverbs in al-Maydānī’s Majmaʿ al-Amthāl” which is being prepared under the supervision of Prof. Dr. İlyas Karslı.

References

• Abbâs, Luay Hamza. Serdu’l-emsâl. Dımeşk: Menşûrâtu İttihâdi’l-Kitâbi’l-Arab, 2003.
• Âbidîn, Abdulmecîd. el-Emsâl fi’n-nesri’l-Arabiyyi’l-kadîm. Mısır: Mektebetu Mısriyye, 1. Basım, ts.
• Adenî, Ebû Muhammed Abdullah et-Tayyib b. Abdillâh b. Ahmed Bâ Mahreme el-Yemenî. Kilâdetu’n-nahr fî vefeyâti aʿyâni’d-dehr. nşr. Bû Cum‘a Mukrî - Hâlid Zevârî. 6 Cilt. Cidde: Daru’l-Minhâc, 1. Basım, 2008.
• Arslan, Ahmet Turan. “Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl el-Askerî”. 3/489-490. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Bekrî, Ebû Ubeyd. Faslu’l-makâl fî şerhi Kitâbi’l-emsâl. thk. İhsân Abbâs - Abdulmecîd Âbidîn. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1971.
• Cemâluddîn el-Mizzî, Ebû’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-Kelbî. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1400/1980.
• Cevziyye, Şemsuddîn İbn Kayyim. el-Emsâl fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Said Muhammed Nemir el-Hatîb. Beyrut: Daru’l-Marife, 1. Basım, 1981
• Cevâd Ali, el-Mufassâl fi târîhi’l-Arab kable’l İslâm. b.y.: y.y., 2001.
• Çubukcu, Asri. “Eksem b. Sayfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Dayf, Şevki. Târihu’l-edebi’l-Arabî. 10 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 1. Basım, 1995.
• Delcî, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali b. Abdillâh. el-Felâke ve’l-Meflûkûn. Ürdün: Matbaatu’ş-Şaʿb, 1993.
• Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Muslim b. Kuteybe. el-Envâ fî Mevâsimi’l Arab, 2009.
• Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm b. Abdillâh el-Herevî el-Bağdâdî. el-Emsâl. thk. Abdulmecid Katâmiş. b.y.: y.y., 1400/1980.
• Ebû Ali, Muhammed Tevfîk. el-Emsâlu’l-Arabiyye ve’l-asru’l-câhilî (dirâse tahlîliyye). Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1. Basım, 1988.
• Emîn, Ahmed. Fecru’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1969.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed İvaz Murʻib. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• el-Huseyn b. el-Fadl. el-Emsâlu’l-kâmine fi’l-Kur’ân. thk. Ali Huseyn el-Bevvâb. Riyad: Mektebetu’t-Tevbe, 1992.
• Enbârî, Ebu’l-Berakât Kemâluddîn Abdurrahmân İbn Muhamed. Nuzhetu’l-elibbâ fî tabakâti’l-udebâ. thk. İbrâhîm es-Sâmerrâî. Ürdün: Mektebetu’l-Menâr, 3. Basım, 1985.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbuddîn Yâkût b. Abdillâh. Muʿcemu’l-udebâ. thk İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1993.
• Hânsârî, Muhammed Bâkır b. Zeynilâbidîn b. Cafer el-Mûsevî. Ravzâtu’l-cennât fî ahvâli’l-ulemâ ve’s-sâdât. 8 Cilt. Kum: Mektebetu’l-İsmâiliyân, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Beşâr Avvâd Maʿrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Herevî, Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm b. Miskîn. Kitâbu’l-emsâl. thk. Abdulmecîd Katâmiş. Dımeşk - Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1. Basım, 1980.
• Houtsma, Martijn Theodoor vd. Mûcezu dâireti’l-maârifi’l-İslâmiyye. ed. İbrâhîm Zekî Hûrşîd vd. 33 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Merkezu’ş-Şârikati li’l-İbdâi’l-Fikrî, 1. Basım, 1998.
• Işık, Emin. “Ebû Bekir İbnu’l-Enbârî”. 21/24-26. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• İbn Abdi Rabbih, Ebû Amr Ahmed b. Muhammed. el-İkdu’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1404/1983.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. Cemheretu’l-luğa, thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mukerrem b. Ali Cemâluddîn, Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbnu’l-Mukaffa, Ebû Muhammed Abdullah. el-Edebu’s-sağîr. thk. Vâil b. Hâfız b. Halef. İskenderiye: y.y., ts.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî. el-Fihrist. thk. Eymen Fuâd Seyyid. Londra: Muessesetu'l-Furkân li’t-Turâsi’l-İslâmî, 2. Basım, 2014.
• İbnu’s-Sâî, Ebû Tâlib Tâcuddîn Alî b. Enceb b. Osmân el-Hâzin el-Bağdâdî. ed-Durru’s-semîn fî esmâi’l-musannifîn. thk Muhamed Saîd Haneşî - Ahmed Şevkî Benbîn. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 2009.
• İsfahânî, Hamza b. el-Hasen. ed-Durretul’l-fâhire fi’l-emsâli’s-sâire. thk Abdulmecîd Katâmiş. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 3. Basım, 2007.
• İskenderî, Ahmed - İnânî, Mustafa. el-Vasît fi’l-edebi’l-Arabî ve târîhihî. Kahire: Matbaatu’l-Meârif, 5. Basım, 1925.
• Katâmiş, Abdulmecîd. el-Emsâlu’l-Arabiyye dirâse târîhiyye tahlîliyye. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Katip Çelebi, Mustafa b. Abdullah Hacı Halife. Sullemu’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. ed. Muhammed b. Abdülkâdir el-Arnaût. 6 Cilt. İstanbul: Merkezu’l-Ebhâsi’t-Târîh ve’l-Funûn ve’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemu’l-muellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Musennâ-Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1957.
• Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemâluddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid. İnbâhu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nuhât. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1. Basım, 1986.
• Meydânî, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. Mecmau’l-emsâl. 2 Cilt. Kum: Muessesetu’t-Tab‘ ve’n-Neşr et-Tâbia li’l-Âsitâne’ti’r-Radviyyeti’l-Mukaddese, 1366.
• Meydânî, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. Mecmau’l-emsâl. thk. Naîm Hüseyin Zarzûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2010.
• Nuveyrî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed. Nihâyetu’l-ereb fî funûni’l-edeb. thk. Hasan Nûreddîn. 33 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Poyraz, Mevlüt. “Süveyd b. Sâmit’in Hayatı ve Kişiliği” 5/2 (2022). Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi. 43-62.
• Safedî, Ebu’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 2000.
• Sâlihî, Ebu’l-Felâh Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnaût. 10 Cilt. Dımeşk - Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1. Basım, 1993.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-turâsi’l-Arabî. çev. Arefe Mustafa vd. 10 Cilt. Riyad: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1988.
• Sellheim, Rudolf. el-Emsâlu’l-Arabiyyetül-kadîme. çev. Ramazan Abdüttevvâb. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1971.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâluddîn Abdurrahmân. Buğyetu’l-vuât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. 2 Cilt. Kâhire: Matbaatu Îsa el-Bâbî el-Halebî, 1. Basım, 1965.
• Uzun, Tacettin. “Arap Dilinde Meseller (Atasözleri)”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/11 (01 HaZîran 2003), 155-169.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. el-vasît fi’l-emsâl. thk. Afîf Muhammed Abdurrahman. Kuveyt: Muessesetu Dâru’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1975.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfuddîn Abdullah b. Es‘ad b. Alî b. Suleymân. Mirʾâtu’l-cenân ve ibretu’l-yakzân fî maʿrifeti ma yuʿteberu min havâdisi’z-zamân. thk. Halîl el-Mansûr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nubelâ. 30 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîri ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 2003.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayruddîn. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.