Tedvîn Dönemi Sosyo-Kültürel Şartların Tefsire Yansıması

Year 2025, Issue: 40, 173 - 187, 28.03.2025

Muhammet Musab Özden

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1603737

Abstract

Mushaflaşma sonrasında Kur’ân anlamın öznesi olmaktan çıkıp anlamanın nesnesi konumuna geldiğinden anlam otoritesi büyük oranda muhataba yani yorumcuya geçmiş gözükmektedir. Bu makale, tefsirlerde yer alan bilgi, yorum ve izahların Kur’ân’ın gerek iç gerekse dış bağlamının dışına çıkmasını ve bu durumun nasıl farklı şekillerde tezâhür ettiğini incelemektedir. Siyasî ve sosyo-kültürel bağlamların yanı sıra kültürel bilginin ve fıkhî nosyonun Kur'an yorumlarına nasıl yansıdığı ortaya konmaktadır. Çalışmada Mukâtil b. Süleymân’dan (öl. 150/767) başlayarak Ebû İshâk ez-Zeccâc’a (öl. 311/923) kadar tedvîn döneminde eser vermiş müfessirler araştırma konusu edilmiştir. Böylece Taberî öncesi dönemin bir panoraması sunulmaya çalışılmıştır. Zira İslâmî İlimlerin kurucu asrı olan bu dönemdeki müfessirler kendilerinden sonraki çalışmaları da etkilemişlerdir. Bundan dolayı işaret edilen tefsirlerde aktarılan bilgi ve yer verilen yorumların bilgi değerinin ortaya konması önem arz etmektedir. Çalışmada tefsirlerde yer alan bilgi ve yorumların dikkate değer bir kısmının Kur'an'ın iç ve dış bağlamından bağımsız olarak, dönemin sosyo-politik veya kültürel ortam ve meseleleriyle ilişkili olduğu tespit edilmiştir. Müfessirlerin yer verdikleri bilgi ve yorumların sadece ayetin içeriği tarafından değil, aynı zamanda yaşadıkları dönemin toplumsal şartlarıyla da şekillenen farklı bakış açıları ve tavırları tarafından belirlendiği ve bunların da Kur’ân yorumu şeklinde karşımıza çıktığı görülmektedir. Bu da anlama ve yorumlama faaliyetinin insanın içinde bulunduğu şartlardan, ön kabul ve tasavvurlarından, zihnini meşgul eden mesele ve hadiselerden bağımsız olmadığını göstermektedir.

Keywords

tefsir, tedvin, sosyo-kültürel, sosyo-politik, kültür

Ethical Statement

Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde devam etmekte olan Hicrî II. ve III. Asır Kur’ân Tasavvurunun Tefsire Etkisi adlı doktora çalışmasının bir bölümü esas alınarak hazırlanmıştır.

Reflection of Socio-Cultural Conditions of the Period of Tadwīn on Tafsīr

Abstract

After the Qur'an was compiled, it ceased to function solely as text of meaning and instead became an object of interpretation. Consequently, authority over its meaning largely shifted to the recipients, the commentators. This article investigates how the information, interpretations and explanations in tafsir literature have deviated from both the internal and external contexts of the Qur'an, and how these deviations have manifested in various ways. It examines the influence of socio-political and socio-cultural contexts, cultural knowledge, fiqh mindset on Qur'anic interpretation. The study focuses on the commentators from the period of tadwīn, specifically from Muqātil b. Sulaymān (d. 150/767) to Abu Isḥāq al-Zajjāj (d. 311/767), thereby providing an overview of the pre-Ṭabarī period. These early commentators, as part of the foundational period of Islamic sciences, significantly influenced subsequent scholarly works. Therefore, it is important to highlight the epistemic value of the information conveyed and the interpretations presented in the aforementioned tafsir works. The findings suggest that a significant portion of the exegetical content in tafsir works is shaped more by the political or cultural milieu and issues of their time rather than by strict adherence to the Qur'an's internal and external context. Ultimately this analysis reveals that the processes of understanding and interpretation are inextricably linked to the conditions assumptions, and intellectual preoccupations of the interpreters as well as the issues and events that infrom their perspectives.

Keywords

tafsir, tadwīn, socio-cultural, socio-political, culture

Ethical Statement

This study is based on the ongoing dissertation titled The Impact of the Qur'anic Perception of the 2nd and 3rd Centuries AH on Tafsir, conducted at the Institute of Social Sciences, Istanbul University.

References

• Apak, Adem. “Şuûbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 10 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/suubiyye
• Aşbay, Şamil. “Hanefî Fıkhının Mâturîdî Tefsirine Etkisi”. Kalemname 9/17 (Haziran 2024), 28-39.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Cebeci, Lütfullah. “İsfahânî, Ebû Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 17 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/isfahani-ebu-muslim
• Coşkun, Muhammed. Tefsirin İlk Çağları: Kur’an Yorumunun Hazırlık ve Oluşum Dönemleri. İstanbul: MÜİF, 2019.
• Coşkun, Muhammed. “Müteahhirûn Dönemi Ulûm-i İslamiyye Formasyonunun Osmanlı Tefsir Geleneğindeki İzsürümü: XVIII. yy. Envâru‟t-tenzîl Hâşiyelerinde Tahkik Tavrı”. Osmanlı'da İlm-i Tefsir. ed. M. Talha Boyalık – Harun Abacı. 331–355. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu, 3. Basım, 2016.
• Çalışkan, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Bilay, 2019.
• Ebû Ubeyde Ma'mer b. el-Musennâ. Mecâzu'l-Kur'ân. thk. Mehmed Fuad Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu Hancî, ty.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyad. Me̒âni'l-Kur'ân. thk. İmadüddin b. Seyyid Âli'd-Dervîş. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1432/2011.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hariciler
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdullah b. Sebe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/abdullah-b-sebe
• Gündüz, Şinasi. “Nevruz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (Erişim 10 Aralık 2024). https://islamansiklopedisi.org.tr/nevruz
• el-Huvvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru'l-Kitâbi'l-Azîz. thk. Belhâc b. Saîd Şerîfî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1990.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah. Te'vîlu Muşkili'l-Kur'ân. thk. Saîd b. Necdet Ömer. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle Nâşirûn, 2015.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah. Tefsîru Ğarîbi'l-Kur'ân. thk. Seyyid Ahmed Sakar. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• Kara, İsmail. “Çağdaş Türk Düşüncesi Nasıl Ele Alınabilir?”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 4 (Ekim 2003) 159-227.
• Karslı, İbrahim Hilmi. Kadınlara Dair Ayetler Özelinde Tefsir ve Sosyokültürel Çevre İlişkisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
• el-Māturīdī, Ebû Mansûr Muḥammed b. Muḥammed. Te'vilâtu'l-Kur'ân. thk. Bekir Topaloğlu – vd. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2007.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şihâte. 5 Cilt. Kahire: el-Hey'etu'l-Misriyye el-âmme li'l-Kutub, 1. Basım, 1983.
• es-San'ânî, Abdurrezzâk b. Hemmâm. Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîz: Tefsîru Abdirrezzâk. thk. Abdulmutî Emin Kal'acî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Marife, 1. Basım, 1411/1991.
• Tatar, Burhanettin. Din, İlim ve Sanatta Hermenötik. İstanbul: İSAM, 2014.
• Türcan, Saliha. Rivayet Tefsir Geleneğinin Dönüşümü. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Uzun, Nihat. Hicrî II. Asırda Siyâset-Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar, 2011.
• Yahya b. Sellam, Ebû Zekeriyya. Tefsīru Yaḥyā b. Sellām. thk. Hind Şelebî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• ez-Zeccâc, Ebû İshâk. Me̒âni'l-Kur'ân ve İrâbuhû. thk. Abdülcelil Abduh Şelebi. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1426/2005.
• ez-Zerkeşî, Bedruddîn. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ebû’l-Fadl ed-Dimyâtî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.