Critical Edition and Analysis of Abū al-Ḥajjāj’s Treatise al-Tilāwa ghayr al-matluw wa al-qirāʾa ghayr al-maqrūʾ

Year 2025, Issue: 40, 255 - 266, 28.03.2025

Muhammet Emin Efe

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1613658

Abstract

The issue of whether qiraʾa and maqrūʾ are identical centers on discussions regarding God’s attribute of kalām and the creation of the Qurʾān, which is considered a “reflection” of this attribute. While Salaf scholars, who regarded the Qurʾān as eternal, which is composed of letters, accepted qiraʾa and maqrūʾ as the same, claiming that the Qurʾān recited by qāris is the word of God, Ashʿarite and Muʿtazilite theologians contended that qiraʾa is different from maqrūʾ because Qurʾān recitation is a created act. The “kalām” debates began in the first quarter of the 2nd/8th century, intensified during the 2nd/8th century, eventually becoming an instrument of the repressive Mihna policy, and continued to be analyzed in the post-Mihna period within theological literature on “kalāmullāh”. Although various texts on khalq al-Qurʾān exist, only one treatise has been identified on the relationship between qirāʾa and maqrūʾ. In his treatise al-Tilāwa ghayr al-metluw wa al-qirāʾa ghayr al-maqrū, Abū al-Ḥajjāj, one of the Ashʿarite theologians in the Maghreb, argues that qiraʾa and maqrūʾ are distinct. After discussing the definition and characteristics of kalām in nine points, Abū al-Ḥajjāj, explains the difference between qiraʿa and maqrūʾ using eight proofs drawn from five aspects (reason, Qurʾān, Sunnah, ijmāʿ, and language). This study analyzes Abū al-Ḥajjāj’s treatise to examine the discussions on the relationship between qiraʾa and maqrūʾ.

Keywords

Theology, Qurʾānic createdness, qiraʾa, maqrūʾ, Abū al-Ḥajjāj

Ethical Statement

It is declared that scientific, ethical principles have been followed while carrying out and writing this study, and that all the sources used have been properly cited.

Ebü’l-Ḥaccâc’ın et-Tilâve ġayru’l-metlüv ve’l-ḳirāʾe ġayru’l-maḳrūʾ Adlı Risâlesinin Tahkik ve Tahlili

Abstract

Kıraatin makrûʾ ile aynı olup olmadığı meselesinin temelinde Allah’ın kelâm sıfatına ve bu sıfatın “tecelli”si olan Kurʾân’ın yaratılmışlığına ilişkin tartışmalar yer almaktadır. Harflerden müteşekkil olan Kurʾân-ı Kerîm’i kadîm kabul eden Selef âlimleri, kâriler tarafından okunan Kurʾân’ın Allah’ın kelâmı olduğunu ileri sürerek kıraat ile makrûʾu aynı kabul ederken, Eşʿarî ve Muʿtezilî kelâmcılar, Kurʾân okumanın hâdis bir fiil olduğu gerekçesiyle kıraatin makrûʾdan başka olduğunu kabul etmişlerdir. 2./8. yüzyılın ilk çeyreğinde başlayan “kelâm” tartışmaları, aynı yüzyılın sonlarında şiddetlenerek mihne olarak bilinen baskı politikasının bir vasıtası kılınacak düzeye varmış, mihne sonrasında ise kelâm literatüründe “Allah’ın kelâmı”na hasredilen bölümlerde incelenmeye devam etmiştir. Halku’l-Kurʾân ile ilgili müstakil metinlerin farklı örnekleri bulunmakla birlikte konunun belli bir yönünü teşkil eden kıraat – makrûʾ ilişkisine dair –tespit edebildiğimiz kadarıyla– tek bir risâle bulunmaktadır. Mağripli Eşʿarî kelâmcılardan Ebü’l-Ḥaccâc eḍ-Ḍarîr kıraat ile makrûʾun aynı olmadığı yönündeki Eşʿarî düşünceyi et-Tilâve ġayru’l-metlüv ve’l-ḳirāʾü ġayru’l-maḳrūʾ adlı risâlesinde ortaya koymuştur. Bu risâlede Ebü’l-Ḥaccâc, kelâmın tanımı ve özelliklerini dokuz maddede ele aldıktan sonra kıraat ile makrûʾun farklı oluşunu beş açıdan (akıl, Kurʾân, sünnet, icmâʿ ve dil) getirdiği sekizer delille açıklamıştır. Bu çalışma kapsamında Ebü’l-Ḥaccâc’ın söz konusu risâlesi tahkik edilmiş ve kıraat – makrûʾ ilişkisine ilişkin tartışmalar Ebü’l-Ḥaccâc’ın risâlesi merkeze alınarak incelenmiştir.

Keywords

Kelâm, Halku’l-Kurʾân, kıraat, makrûʾ, Ebü’l-Ḥaccâc

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

References

• Ahnâne, Yusuf. Teṭavvuru’l-meẕhebi’l-Eşʿarî fi’l-Ġarbi’l-İslâmî. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2003.
• Ebû Yaʿlâ el-Ferrāʾ, Muhammed b. el-Ḥuseyn. el-Muʿtemed fî Uṣūli’d-dîn. thk. Vedîʿ Zeydân Haddâd. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1974.
• Ebü’l-Ḥaccâc eḍ-Ḍarîr, Yusuf b. Musa. Cüzʾün fîhi’l-kelâm ʿale’l-ḳāʾilîn bi-enne’t-tilâve hiye’l-metlüv ve’l-ḳırāʾe hiye’l-maḳrūʾ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2822, 1b-6b.
• Ebü’l-Ḥaccâc eḍ-Ḍarîr, Yusuf b. Musa. el-Fuṣūl ve’l-muḳaddimât fî Uṣūli’d-diyânât. thk. Abdullah et-Tevrâtî. İngiltere: Mektebetü İsmail, 2024.
• Ebü’l-Ḥaccâc eḍ-Ḍarîr, Yusuf b. Musa. el-Urcûzetü’ṣ-Ṣuġrā. thk. Ahmed el-Ferrâk - Muhammed el-Fettât. İstanbul: Dâru İkdâm, 2022.
• İbn ʿAbdilmelik el-Merrāküşî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣūl ve’ṣ-Ṣıle. thk. İhsân ʿAbbâs vd. 6 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2012.
• İbn ʿAsâkir, Ebü’l-Ḳāsım Ali b. el-Ḥasen. Târîḫu Medîneti Dimaşḳ. thk. Ömer el-ʿAmravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbn Teymiyye, Taḳıyyüddîn. Derʾu teʿāruḍi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 11 Cilt. Riyad: Câmiʿatü’l-İmâm Muhammed b. Suʿûd el-İslâmiyye, 1991.
• İbnü’l-ʿArabî, Ebû Bekr. el-Mutavassıṭ fi’l-iʿtiḳād ve’r-red ʿalâ men ḫālefe’s-sünne min ẕevi’l-bidaʿ ve’l-ilḥâd. thk. Abdullah et-Tevrâtî. Tanca - Beyrut: Dâru’l-Hadîsi’l-Kettâniyye, 2015.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû ʿAbdillâh Muhammed el-Ḳuḍāʿī. et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıle. thk. Abdusselâm el-Herâs. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbnü’z-Zeyyât, Ebû Yaʿḳūb Yusuf b. Yahya et-Tâdilî. et-Teşevvüf ilâ ricâli’t-taṣavvuf ve aḫbâru Ebi’l-ʿAbbâs es-Sebtî. thk. Ahmed et-Tevfîk. Rabat: Külliyyetü’l-Âdâb ve’l-ʿUlûmi’l-İnsâniyye, 1997.
• ʿİyâż, Ebü’l-Fażl el-Ḳāḍī. el-Ġunye: Fihristü şuyûḫi’l-Ḳāḍī ʿİyâż. thk. Mâhir Zehîr Cerrâr. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Lâlekâʾî, Ebü’l-Ḳāsım Hibetullâh el-. Şerḥu uṣūli iʿtiḳādi ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa. thk. Ebû Yakub Neşʾet b. Kemâl el-Mısrî. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 2005.
• Maḳḳarî, Ahmed b. Muhammed el-. Ezhâru’r-riyâż fî aḫbâri ʿİyâż. thk. Mustafa es-Sekkâ vd. 5 Cilt. Kahire: Matbaʿatü Lecneti’t-Teʾlîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1942.
• Sekûnî, Ebû Ali Ömer es-. ʿUyûnü’l-münâẓarāt. thk. Saʿd Gurâb. Tunus: el-Câmiʿatü’t-Tûnisiyye, 1976.
• Suyûṭī, Celâleddîn es-. Buġyetü’l-vüʿāt fî ṭabaḳāti’l-lüġaviyyîn ve’n-nuḥât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Lübnan: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1965.
• Tevrâtî, Abdullah et-. “Ṭurar ʿalâ tercemeti Ebî Bekr el-Murādî ve tilmîẕihî Ebi’l-Ḥaccâc es-Saraḳusṭī müstefâdetün min maḫṭūṭ Maġribî ġamîs”. Ebhâs̱ fi’l-kitâbi’l-ʿArabiyyi’l-maḫṭūṭ. ed. Abdülaziz es-Sâvürî. Tanca: Dâru’l-Hadîsi’l-Kettâniyye, 2020.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Ẕehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed eẕ-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Ziriklî, Hayreddîn ez-. el-Aʿlâm Ḳāmûsü Terācim. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 2002.