Arap Edebiyatı Tarihi Kaynaklarında Memlükler Döneminin Görünürlüğü: Özgünlük ve Yok Sayılmak Arasında

Year 2025, Issue: 40, 267 - 285, 28.03.2025

Sultan Şimşek

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1614069

Abstract

19. yy.da Arap edebiyatı tarihi hakkında Avrupa’da ve Arap dünyasında ilk telif edilen Arap edebiyatı tarihi kitaplarında Arap edebiyatının Cahiliye, Sadru’l-İslâm, Emevîler ve Abbâsiler dönemlendirmelerindeki fikir birliğinin, Memlükler dönemi için söz konusu olmadığı görülür. Müsteşrik araştırmacıların çoğu bu dönemi çöküş, gerileme gibi kelimelerle nitelerken bir kısmı yok sayar. Arap dünyasında yazılan ilk Arap edebiyatı tarihi kitapları da bu nitelemelerin tesiri altında kalmıştır. Arap edebiyat tarihini Cahiliye’den Modern döneme kadar inceleyen bu kitaplardaki Memlükler dönemi nitelemelerine karşı çıkan bir grup yazar ise bu dönemi özgün bir dönem sayarak, dönem hakkında hacimli çalışmalar yapmışlardır. Gerek çöküş söyleminde bulunan araştırmacıların, gerekse karşıt söylemde bulunanların ortaya sürdüğü gerekçeleri bir arada ele almak konuya daha bütüncül bakılmasını sağlar. Bu çalışmanın konusunu Memlükler dönemi Arap edebiyatının, Arap edebiyat tarihi kitaplarındaki görünürlüğü ve kitapların yazarları tarafından bu dönem hakkında ileri sürülen söylemler teşkil etmektedir. Bu çalışmada iki farklı söylemi gerekçeleriyle ortaya koyarak analiz etmek amaçlanmıştır. Edebiyat tarihinin bizzat birincil kaynaklardan okunmasının ve haklarında yazılmış tarihi kitaplardaki algılara eleştirel bakılmasının ne denli önemli olduğunu göstermek çalışmanın temel hedefidir. Memlükler dönemini bu açıdan ele alan bir çalışmanın yapılmamasından doğan boşluk, bu çalışma ile bir nebze doldurulmaya çalışılmıştır. Ansiklopediler dönemi olarak da anılan Memlükler döneminde telif edilen edebi eserlerin çoğunluğunun yazma eser halinde bulunması, dönemle ilgili hatları çok kesin bir portre sunmasa da elde edilen bilgiler ışığında dönemin kesinlikle edebi bir gerileme veya çöküş dönemi olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Çalışma neticesinde dönemin yok sayılamayacak kadar verimli ve parlak bir dönem olduğu anlaşılsa da özgünlük derecesinin netleşmesi için daha derinlikli araştırmalara ihtiyaç duyulduğu görülmüştür.

Keywords

Anahtar Kelimeler: Arap Dili ve Belagati, Arap Edebiyatı, Memlükler, Edebiyat Araştırmacıları, Özgünlük, Yok sayılmak.

Ethical Statement

Bu çalışmanın taslak hali daha önce 6-7 Aralık 2024 tarihinde Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde gerçekleştirilen Uluslararası 8/14. Yüzyılda Arap Dili, Edebiyatı ve Belagati Çalışmaları adlı sempozyumda “Çöküş Söylemi ve Karşıt Söylemler Bağlamında Memlükler Dönemi Arap Edebiyatı” başlığıyla sözlü olarak sunulmuş, tebliğ metninin özeti yayınlanmıştır.

The Visibility of the Mamluk Era in the Sources of Arabic Literary History: Between Originality and Neglect

Abstract

In the 19th century, seminal histories of Arabic literature produced in Europe and the Arab world delineated a clear periodization emcompassing the Jahiliyya, Early Islamic, Umayyad, and Abbasid eras. However, this consensus did not extend to the Mamluk Period. Numerous Orientalist scholars have described the Mamluk Period as a time of decline or regression, with some dismissing its significance altogether. Early Arabic literary histories written in the Arab world similarly reflected these Orientalist perspectives. Nonetheless, a group of scholars has contested such characterizations by regarding the Mamluk Period as a distinctive era and advancing significant studies in its favor..This study investigates the representation of Mamluk Period in Arabic literary history books by critically examining the arguments advanced by both its detractors and proponents. By presenting and analyzing two opposing perspectives on the Mamluk Period, the research aims to underline the importance of engaging directly with primary sources and critically evaluating the narratives constructed in historical works. This research fills a notable gap by focusing on the Mamluk Period, often referred to as the "Encyclopedic Era." Although he predominance of manuscript sources from this period presents challenges for drawing definitive conclusions, available evidence suggests that the Mamluk Period was a productive era rather than one characterized by decline. Nevertheless, further comprehensive research is required to fully assess the originality and contributions of this era to Arabic literary tradition.

Keywords

Keywords: Arabic Language and Rhetoric, Arabic Literature, Mamluks, Literary Scholars, Originality, Neglect.

Ethical Statement

A draft version of this study was previously presented orally under the title “Mamluk Era Arabic Literature in the Context of Decline Discourse and Opposing Views” at the International Symposium on Arabic Language, Literature, and Rhetoric in the 8th/14th Century, held at Marmara University Faculty of Theology on December 6-7, 2024. The abstract of the conference paper has been published.

References

• Abdulmelik, Semir. “Şubuhâtun fî târîḫi’l-edebeyni’l-Memlûkî ve’l-Osmânî ve eseruhâ ‘ale’l- menâhici’t-ta‘lîmiyye.” Mecelletü ‘Ulûmi’l-Lugati’l-Arabiyye ve Âdâbihâ 14 (2022), 622-636.
• Araz, Cangül. Arap Edebiyatı Tarihi Yazımı ve Hüseyin el-Vâd’ın Fî Târîḫi’l-Edeb: Mefâhîm ve Menâhic Adlı Eseri.İstanbul: Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2024.
• Arık, Ahmet. Bâhri Memlûk Devleti ile İlhanlı Devleti Arasında Din, Sosyal ve Ekonomik Etkileşimler. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Bauer, Thomas. "Mamluk Literature: Misunderstandings and New Approaches." Mamlūk Studies Review 9/2 (2005), 105-132. https://doi.org/10.6082/M1BP00ZC.
• Bauer, Thomas. "Ayna hādhā min al-Mutanabbī! Toward an Aesthetics of Mamluk Literature." Mamlūk Studies Review 17 (2013), 6-22. http://mamluk.uchicago.edu/MamlukStudiesReview_XVII_2013.
• Bilin, Abdullah. "Bahri Memlükler Dönemi Nahiv Âlimleri." Uluslararası Arap Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Kongresi, 27 Şubat 2021. Erişim: 1 Eylül 2024. http://www.demavend.com.tr/e-kitap/arap_dili_kongresi.pdf. Blachère, Régis. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. çev. İbrâhîm el-Kîlânî. Dımaşḳ: Dâru’l-Fikr, 1984.
• Blachère, Régis. Ebû Tayyib el-Mutenebbî: Dirâsetun fî’t-târîḫi’l-edebî. çev. İbrâhîm el-Kîlânî. Dımaşḳ: Dâru’l-Fikr, 2. Baskı, 1985.
• Dayf, Şevkî. el-Baḥsu’l-edebî: ṭabîʿatuhu, menâhicuḥu, uṣûluhu, maṣâdiruhu. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, 7. Baskı, 1972.
• Dayf, Şevkî. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî: el-ʿAṣru’l-Câhilî. 1/10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1960.
• Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. Ed. Sultan Şimşek, İlknur Emekli. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Emin, Asuman ve Şükran Fazlıoğlu. “Tarihi Dönemlendirmenin Öznel Niteliği ve Arap Edebiyatı Tarihine Yansımaları”, Istanbul Journal of Arabic Studies 6/2 (Aralık 2023), 119-42. https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1347910.
• el-Fâhûrî, Hannâ. Târîḫu’l-Edebi’l-ʿArabî. Lübnan: Matbaatu’l-Bulusiyye, 1953.
• el-Fâhûrî, Hannâ. el-Câmiʿ fî târîḫi’l-edebî’l-Arabî (el-Edebu’l-Kadîm ve el-Edebu’l-Ḥadîs). Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1986.
• Fazlıoğlu, Şükran. "14. Yüzyıl’da Osmanlı Coğrafyasında İlmü’l-Edeb Geleneğinin Teşekkülü." İlm-i Edeb’e Dönüş: 8/14. Yüzyıl Arap Dili, Edebiyatı ve Belâgatı Çalışmaları, Ed. Şükran Fazlıoğlu, Mehdi Cengiz ve Mediha Büşra Özdemir, 17-39. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2024.
• Fazlıoğlu, Şükran. Arap Romanında Türkler. İstanbul: Küre Yayınları, 2. Baskı, 2015.
• Ferrûh, Ömer. Târîḫu’l-edebi’l- ‘Arabî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1981.
• Gibb, Hamilton A. R. Arap Edebiyatı. çev. Onur Özatağ. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2022.
• Güler, Hatice. Memlükler. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Gürkan, Nejdet. Arap Edebiyatında Memlûkler/Moğollar Dönemi (656/1258-923/1517). Doktora Tezi, Isparta Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
• Görgün, Hilal. “Modern Arap Târîḫ Yazımında Paradigmalar ve Kurucu Osmanlı Nesli.” İslam Araştırmaları Dergisi 51 (Ocak 2024), 139-62. https://doi.org/10.26570/isad.1323821.
• Irwin, Robert. The Middle East in the Middle Ages: The Early Mamluk Sultanate 1250-1382. Carbondale: Southern Illinois University Press, 1986.
• Kalın, İbrahim. Ben, Öteki ve Ötesi: İslam-Batı İlişkileri. İstanbul: İnsan Yayınları, 19. Baskı.,2018.
• Krachkovski, İgnati İulianovich. Târîḫu’l-edebi’l-cuġrâfiyyi’l-ʿArabî (Istoria Arabskoi Geograficheskoi Literatury). Çev. Salahudîn Osmân Hâşim. 2 Cilt. Kahire: Lecnetu’t- -Telif, 1957.
• Lalande, André. Vocabulaire Technique et Critique de la Philosophie. Paris: Presses Universitaires de France, 1956.
• Mackintosh-Smith, Tim. Arabs: A 3,000-Year History of Peoples, Tribes and Empires. New Haven: Yale University Press, 2019.
• Miquel, André. La Littérature Arabe. Paris: Presses Universitaires de France, 1969, 1981.
• Midilli, Muhammet Enes. “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları.” İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (Mart 2020), 389-412. https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.672905. en-Neccâr, Muhammed Reşîd. "eş-Şiʿru’ş-şaʿbî’s-sâḫir fî ʿUṣûri’l-Memâlîk." Mecelletu ʿÂlemi’l-Fikr 13/3 (Kuveyt, 1982), 63-146.
• es-Safedî, Selahaddîn. el-Vâfî bi’l-Vefayât. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabiyye, 2000.
• Saraç, Tahsin. Dictionnaire Scolaire Français- Turc. İstanbul: Adam Yayınları, 1997.
• Selâm, Muhammed Zağlûl. el-Edeb fi’l-asri’l-Memlûkî. Mısır: Dâru’l-Ma‘ârif, 1970.
• Selîm, Mahmûd Rızk. ‘Asru’l-Memâlîk ve nitâcuhu’l-‘ilmî ve’l-edebî. 8 Cilt. Dımaşḳ: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1989.
• Şimşek, Sultan. “Çöküş Söylemi ve Edebi Süreklilik Bağlamında 17. Yüzyıl Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatının Öncü İki Siması ve Eserlerinde Ön Plana Çıkan Temalar.” Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 28/2 (Aralık 2024), 619-639. https://doi.org/10.18505/cuid.1516486.
• Ömer Musa Paşa. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî: el-ʿAṣru’l-Memlûkî. Dımaşḳ: Dârü’l-Fikr, 1. Baskı, 1408/1988.
• Tomar, Cengiz. "Kılıçtan Kaleme: Memlükler ve Entelektüel Hayat." Türklük Araştırmaları Dergisi 12 (2002), 250-259.
• Yiğit, İsmail. "Memlükler." Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/ 90-97. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• ez-Zeyyât, Ahmed Hasan. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî li’l-medârisi’s-sâneviyye ve’l-ʿulyâ. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1993.