Hijra as a Forced Migration Movement: A Sociological Analysis

Year 2025, Issue: 40, 371 - 388, 28.03.2025

Furkan Düzenli

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1619728

Abstract

When considering Ibn Khaldun’s definition of nomadism (Bedouin) alongside migratory movements, it becomes apparent that the motivations for historical migrations remain strikingly similar across eras. As expressed also by Ibn Khaldun, "the past is more like the future than water is like water", that people have long moved for the better, the more beautiful, material and spiritual, individual or social expectations. Although migrations have catalyzed significant historical changes , leading to the establishment of new civilisations, they have also played a critical role in Islamic history. The Hijrah, for instance, represents far beyond the migration of the Prophet (s) and his companions. It marks the starting point of the process from the establishment of the Islamic State to its expansion throughout the world. Therefore, the hijrah revolutionised how believers understood migration, acquiring distinct meanings before and after its occurance. This study explores these varied interpretations through three theoretical frameworks of migration and analyses primary sources and texts. Given the interdisciplinary nature of the topic, the discussion employs comparative analyses across the disciplines of religion, history and sociology. The study argues that migratory movements should not be viewed merely as but rather as the beginning of the constructing of a new world, as in the case of Hijra. It examines the sociological dimension of migration from a religious perspective, suggesting that such movements occupy a unique place in shaping individual belief systems. Moreover, while early hijra provided a means of living Islam by escaping persecution and oppression, in later years, especially in the context of jihad, it assumed the role of an informational and transformative activity. In this way, displacement in a sociological sense becomes a means of sustaining and revitalizing a way of life in religious literature. This study expresses the uniqueness of the Hijra phenomenon in this context and the importance of migratory movements in the establishment of great civilisations.

Keywords

Migration Movements, Hijra, Sociology of Migration, Sociology of Religion, Social Change.

Ethical Statement

It is declared that scientific, ethical principles have been followed while carrying out and writing this study, and that all the sources used have been properly cited.

Zorunlu Göç Hareketi Olarak Hicret: Sosyolojik Bir Analiz

Abstract

İbn-i Haldun’un toplumları tasnif ederken kullandığı göçebe (bedevi) tanımlaması göç hareketleri ile birlikte düşünülünce, insanın daha iyiye, daha güzele, maddi ve manevi, bireysel veya toplumsal birtakım beklentilerle hareket etmesi yine İbn-i Haldun’dan mülhem “geçmişler geleceğe, suyun suya benzemesinden daha ziyade benzerler” ifadesindeki gibi, tarihin bir dönemindeki göç hareketinin temelinde yatan nedenler ve düşünceler de hemen hemen her dönemde karşılaşılan göç hareketlerine benzemektedir. Geçmişte yaşanılan birçok değişimin amili olan göç hareketleri, yeni medeniyetlerin kurulmasına neden olurken, İslam tarihi içerisinde de kıymete değer bir noktada kendisine yer bulmuştur. Hicret hadisesi, Peygamber (a.s.)’ın yol arkadaşı ile birlikte gerçekleştirdiği bir yer değiştirmenin çok ötesinde anlamlara sahip olmuş, İslam Devleti’nin kurulmasından dünyaya yayılmasına kadar geçen süreç içerisinde başlangıç noktası olmuştur. Dolayısıyla özel bir göç şekli olan Hicret ile inananların düşünce dünyalarında bir devrim gerçekleşmiş, öncesi ve sonrasıyla Hicret farklı anlamlar kazanmıştır. Bu farklı anlamları çalışma üç farklı göç teorisi üzerinden incelemiş ve birincil kaynaklarla metin analizi yapılmıştır. Konunun interdisipliner yapısı gereği din, tarih ve sosyoloji bilim dalları arasında karşılaştırmalı analizlerle konu tartışılmıştır. Çalışma özellikle göç hareketlerinin salt yer değiştirme olarak düşünülemeyeceğini, Hicret örneğinde olduğu gibi yeni bir dünya kurmanın başlangıcı kabul edilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Sosyal bir olgu olan göç hareketlerinin sosyolojik boyutuna dini bir perspektifle bakmakta, böylece göç olgusu bireyin inanç dünyasında farklı bir konuma yükselmektedir.
Göç hareketlerini bu açıdan tekrar tekrar çalışması gerekmektedir. Hicret, bu manada özellikle İslamiyet’in ilk yıllarında zulüm ve baskıdan uzaklaşarak İslam’ı yaşayabilmenin bir yolu iken, daha sonraki yıllarda özellikle cihat anlayışıyla birlikte tebliğ faaliyetlerinin özel bir şekli olarak anlam kazanmış, göç hareketleri bugünkü anlamıyla sadece maddi anlamda daha iyi bir hayat için gerçekleştirilmemiştir. Bundan dolayıdır ki sosyolojik anlamdaki yer değiştirmenin karşılığı, dini literatürde bir hayat tarzının yaşanılması ve yaşatılması için anlatılması anlamına dönüşmüştür. Çalışma, büyük medeniyetlerin kurulmasında göç hareketlerinin ne kadar önemli bir değişime aracı olduğunu Hicret olgusunun ise bu bağlamda biricikliğini ifade etmektedir.

Keywords

Göç Hareketleri, Hicret, Göç Sosyolojisi, Din Sosyolojisi, Toplumsal Değişme.

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

References

• Abuzar, Celil. “Dinin Toplumsal Hayat Üzerindeki Etkisi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26, (2011), 143-153.
• Adıgüzel, Yusuf. Göç Sosyolojisi, Ankara: Nobel Yayınları, 2016.
• Aldemir, Halil. “Kur’an’a Göre İhtilaf Olgusu ve İslâmî Referansların Göç Bağlamında Kullanılması”, İlahiyat Akademi, 4, (2017), 49 – 68.
• Aron, Raymond. Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, çev. Korkmaz Alemdar, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1986.
• Aydın, Mustafa. Kurumlar Sosyolojisi, İstanbul: Vadi Yayınları, 2000.
• Aydın, Mustafa. “Özel Bir Göç Biçimi Olarak Hicret”, Sosyoloji Divanı, (2015), 103-114.
• Balcıoğlu, İbrahim. Sosyal ve Psikolojik Açıdan Göç, İstanbul: Elit Kültür Yayınları, 2007.
• Bartram, David, vd., Göç Meselesinde Temel Kavramlar, çev. Itır Ağabeyoğlu Tuncay, Ankara: Hece Yayınları, 2017.
• Bergson, Henri. Ahlâkın ve Dinin İki Kaynağı, çev. Mukadder Yakupoğlu, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2004.
• Bilgin, Recep. “Hadislerde Göç Olgusu”, edi: Mehmet Ali Kirman, İlbey Dölek, Göç ve Din Disiplinlerarası Bir Yaklaşım, Ankara: Astana Yayınları, 2021.
• Bozkurt, Veysel. Değişen Dünyada Sosyoloji, İstanbul: Aktüel Yayınları, 2005.
• Çağlayan, Savaş. “Göç Kuramları, Göç ve Göçmen İlişkisi”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17, (2006), 67 – 91.
• Demopoulos, Alaina. “Young Americans are picking up the Qur’an ‘to understand the resilience of Muslim Palestinians’”, The Guardian, (20 Mart 2024), https://www.theguardian.com/books/2023/nov/20/palestine-quran-islam-americans-tiktok
• Doğan, Abdullah Selim. Türk Halkının Suriyeli Algısı Sorunlar ve Çözüm Önerileri, İstanbul: Filiz Kitabevi, 2021.
• Durkheim, Emile. Dini Hayatın İlkel Biçimleri, çev. Fuat Aydın, Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2018.
• Dussich, John P. J. “The Ongoing Genocidal Crisis of the Rohingya Minority in Myanmar”, Journal of Victimology and Victim Justice 1(1), (2018), 4-24.
• Dündar, Fuat. Hicret, Din ü Devlet Osmanlı Göç Politikası (1856-1908), İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Eröz, Mehmet. İktisat Sosyolojisine Başlangıç, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014.
• Erdem, Ufuk. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Muhacir Komisyonları ve Faaliyetleri (1860-1923), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Esed, Muhammed. Kur'an Mesajı, çev. Cahit Koytak ve Ahmet Ertürk, İstanbul: İşaret Yayınları, 2004.
• Faist, Thomas. Uluslararası Göç ve Ulusaşırı Toplumsal Alanlar, çev. Azat Zana Gündoğan ve Can Nacar, İstanbul: Bağlam Yayınları, 2003.
• Fichter, Joseph. Sosyoloji Nedir?, çev. Nilgün Çelebi, Ankara: Attila Kitabevi, 1996.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1980.
• Göksoy, İ. Hakkı. Myanmar, Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi, 2016, C: 32, 253-255.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi, İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Haas, Hein de. vd. Göçler Çağı, çev. Birsen Aybüke Evranos, Ankara: GAV Perspektif Yayınları, 2022.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Anayasa Hukuku, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul: Beyan Yayınları, 1995.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm İslam Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İstanbul: İrfan Yayınları, 2002.
• Hanbel, Ahmed b. Müsned, I, çev. Hüseyin Yıldız, Hasan Yıldız, Zekeriya Yıldız, İstanbul: Beka Yayınları, 2021.
• İbn-i Haldun, Mukaddime, çev. Pirizade Mehmed Sahib, haz. Yavuz Yıldırım, Sami Erdem, Halit Özkan ve M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• İzzetbegoviç, Aliya. Doğu Batı Arasında İslam, çev. Salih Şaban, İstanbul: Klasik Yayınları, 2011s
• Karpat, Kemal. Osmanlı Nüfusu 1830-1914: Demografik ve Sosyal Özellikleri, çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Tarih Vakfı Yayını, 2003.
• Kızılkaya, Necmettin. “Looking at the Past for Today: The Refugee Crisis of the Modern World and the Ottoman Commission for Immigrants”, Journal of Divinity Faculty of Hitit University, 19/2, (2020), 583-606.
• Kirman, Mehmet Ali. “Göç Çalışmalarında Yöntem ve Din”, edi. Mehmet Ali Kirman, İlbey Dölek, Göç ve Din Disiplinlerarası Bir Yaklaşım, Ankara: Astana Yayınları, 2021.
• Korkmaz, Arif. Göç ve Din, İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2017.
• Kutup, Seyyid. İslam’da Sosyal Adalet, çev. Harun Ünal, İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2007.
• Lee, Everett. “A Theory of Migration”, Demography, Population Association of America, (1966), 47-57.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü, çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1999.
• Marx, Karl ve Engels, Friedrich. Din Üzerine, çev. Kaya Güvenç, Ankara: Sol Yayınları, 2008.
• Marx, Karl. Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, çev. Kenan Somer, Ankara: Sol Yayınları, 2009.
• Mevdûdî, Ebu'l-A'lâ. Kur'an'a Göre Dört Terim, İstanbul: Beyan Yayınları, 2013.
• Morrison, Peter. “The Rationale for a Policy on Population Distribution, Santa Monica, California”, Rand Corporation, 1970.
• Ortaylı, İlber. “Genel Göç Olgusu,” Uluslararası Göç Sempozyumu Bildiriler, 8-11 Aralık 2005, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, Haziran 2006.
• Önel, Metin. Çin’in Etnik Politikaları Çerçevesinde Doğu Türkistan Sorunu”, edi: Bekir Günay, Sorunlu Türk Bölgeleri, İstanbul: IQ Yayıncılık, 2005.
• Önkal, Ahmet. “Hicret Maddesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, (20 Mart 2024), https://islamansiklopedisi.org.tr/hicret#1
• Özel, Ahmet. “Hicretin Fıkhi Yönü”. Diyanet Dergisi, (Hicret Özel Sayısı), 1981, 19 (3), 29-37.
• Petersen, William. “A General Typology of Migration”, Amerikan Sociological Review, 23(3), (1958), 256-266.
• Sıcak, Ahmet Sait, ve Çalışkan, Necmettin. “Kur’ânî Perspektiften Göç Olgusu”, edi: Mehmet Ali Kirman, İlbey Dölek, Göç ve Din Disiplinlerarası Bir Yaklaşım, Ankara: Astana Yayınları, 2021.
• Sorokin, Pitirim. Çağdaş Sosyoloji Teorileri II, Çev. M. Münir Raşit Öymen, Ankara: Yeni Desen Matbaası, 1974.
• Şeriati, Ali. Doğum Hicrete, Hicretten Vefata Siret, çev. Kerim Güney, İstanbul: Yedi Gece Kitapları, 1991.
• Şeriati, Ali. Her Hicret Bir İnkılaptır, çev. Hasan Elmas, İstanbul: İhtar Yayıncılık, 1998.
• Şeriati, Ali. Medeniyet ve Modernizm, çev. İsa Çakan, İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2005.
• Tekeli, İlhan. Göç ve Ötesi, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2008.
• Topçu, Nurettin. Hareket Felsefesi, İstanbul: Dergah Yayınları, 1999.
• Topçu, Nurettin. Sosyoloji, İstanbul: Dergah Yayınları, 2001.
• Tümer, Günay. “Din Maddesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, (20 Mart 2024), https://islamansiklopedisi.org.tr/din#1-genel-olarak-din
• Ülgener, Sabri F. Zihniyet ve Din İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, İstanbul: Der Yayınları, 1981.
• Ülken, Hilmi Ziya. Felsefeye Giriş II, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Vatandaş, Celaleddin. Hz. Muhammed’in Hayatı ve İslam Daveti Medine Dönemi, İstanbul: Pınar Yayınları, 2009.
• Weber, Max. “Dünya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi”, Sosyoloji Yazıları içerisinde çev. Taha Parla, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur'an Dili (Cilt 1), İstanbul: Yenda Yayın-Dağıtım, 1979.
• Yıldırım, Yahya. Kur'an'da Mümin ve Müslümanların Tesellisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE, 2010.
• Zaim, Sabahattin. “IV. Oturum Değerlendirmesi: Türkiye’den Göçler,” Uluslararası Göç Sempozyumu Bildiriler; 8-11 Aralık 2005, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, Haziran 2006.