A Fading Tradition of Educational Support: The Tayin/Ratib System in the Sharq (East) Madrasahs of Turkey

Year 2025, Issue: 40, 1 - 23, 28.03.2025

Ahmet Özalp

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1620079

Abstract

Throughout Islamic history, madrasahs have been supported by various forms of social assistance to sustain educational activities. The Sharq (East) Madrasahs, particularly concentrated in Turkey’s Eastern and Southeastern regions, have generally survived through direct community support rather than official endowment systems. The tayin/ratib system has played a key role in this support, as volunteer families provided meals for madrasah students on a rotational or regular basis, and served as an example of social solidarity. This system strengthened the bonds between scholars and society, ensuring that students' basic needs were met and that educational activities remained sustainable. The tayin/ratib tradition also served as a crucial mechanism for disseminating religious knowledge to the public, thereby enhancing societal commitment to education. However, modernization, changes in social structure, and economic challenges, led to its decline. Today, the tayin/ratib system is seen as a component of academic freedom in madrasahs, preventing undue influence from specific individuals or institutions. For instance, when donors attempted to interfere with education or the teacher autonomy, their contributions were revoked, a move that was considered a significant social disgrace. This study examines the tayin/ratib system within Sharq Madrasahs of Turkey in both a conceptual and historical context, analyzing its advantages and disadvantages. Through qualitative research methods, including literature review and oral history interviews with individuals familiar with the madrasah tradition, the study explores how this system evolved and why it has lost its relevance today. The findings highlight both the strengths and the limitations of this social service tradition, offering insights into the impact of changing socio-economic conditions on madrasah education.

Keywords

Eastern Madrasahs of Turkey, Tayin, Ratib, Social Assistance, Islamic Education, Religious Education, Support Networks.

Ethical Statement

It is declared that scientific, ethical principles have been followed while carrying out and writing this study, and that all the sources used have been properly cited.

Supporting Institution

No

Thanks

No

Unutulmaya Yüz Tutmuş Bir Eğitim Destek Geleneği: Şark Medreselerinde Tayin/Râtıb Sistemi

Abstract

Bilgiye yüklenen kutsallık sebebiyle eğitim faaliyetleri İslam tarihi boyunca çeşitli sosyal yardımlarla desteklenmiştir. Özellikle Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde yoğunlaşan Şark Medreseleri de genellikle resmi bir vakıf sistemine bağlı olmaksızın halkın doğrudan desteğiyle ayakta kalmıştır. Tayin/râtıb sistemi bu desteğin en önemli ayaklarından birini oluşturmuştur. Bu sistem gönüllü ailelerin sırayla veya düzenli olarak medrese öğrencilerine yemek sağladığı bir sosyal dayanışma örneğidir. Uygulandığı süre boyunca ilim ehli ile toplum arasındaki bağları güçlendiren bu sistem sayesinde talebelerin temel ihtiyaçları karşılanmış ve böylece medresedeki eğitimin sürdürülebilirliği sağlanmıştır. Yanı sıra söz konusu gelenek; bilgiyi halka ulaştırmanın en önemli aygıtlarından biri olmuş, dolayısıyla toplumun dini bilgiye ulaşımını da kolaylaştırmıştır. Ancak ortaya çıkan ekonomik zorluklar ve modernleşme ile başlayan sosyal yapıdaki değişimler nedeniyle bu sistem zamanla terk edilmeye başlanmıştır. Günümüzde unutulmaya yüz tutan tayin/râtıb sistemi tüm bunların yanında medreselerdeki ilmi/akademik özgürlüğün bir parçası olarak da değerlendirilebilir. Topluma yayılan bu uygulama sayesinde belirli kişilerin veya kurum ve kuruluşların medresedeki eğitime müdahalesinin önüne geçilmiştir. Nitekim tayini veren kişinin eğitime, müderrise veya medreseye müdahalesi durumunda o kişiden alınan tayinin iptal edilmesi (tayin/râtıb kesme) ve bunun o şahıs için itibar kaybına yol açması bu durumu ortaya koyan en önemli hususlardandır. Tüm olumlu etkileriyle birlikte mevzubahis sistemin ekonomik yoksunluk gibi birtakım handikaplarının da olduğu söylenebilir. İşte bu tür avantajları ile dezavantajlarını ortaya koymak amacıyla okumakta olduğunuz makale Şark Medreselerindeki söz konusu geleneği kavramsal ve tarihsel bağlamda ele almakta, değişen toplumsal-ekonomik şartların medrese eğitimine olan etkilerini incelemektedir. Çalışma; tayin/râtıb sisteminin işleyişini örneklerle açıklamakta, toplumsal ve eğitimsel etkilerini detaylı bir şekilde değerlendirmektedir. Ayrıca kalitatif araştırma yöntemiyle, ilgili çalışmaların incelenmesi ve sözlü tarih yöntemiyle de medrese geleneğine hakim kişilerle yapılan sözlü mülakatlara dayalı olarak, elinizdeki metinde bu sistemin zamanla nasıl değişime uğradığı ve günümüzde neden önemini kaybettiği tartışılmaktadır.

Keywords

Şark Medreseleri, Tayin, Râtıb, Sosyal Yardımlaşma, İslam Eğitimi, Din Eğitimi, Dayanışma Kültürü

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Yok

References

• Ferheng.co. Erişim 13.10.2024. https://ferheng.co/w/Tayin?src=web
• Ferheng Kurdî (Enstîtuya Kurdî). Erişim 13.10.2024. https://ferhengkurdi.org/tr/kelime/ratib+(I)-m
• Akyürek, Süleyman. "İslam Eğitim Tarihinde Öğretim Yöntemleri". Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü-Şakir Gözütok. 471-524. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2022.
• Akyürek, Yakup. Siyer Edebiyatı: Endülüs. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Aşkın, Deniz. Din, Gelenek ve Modernleşme Türkiye'de Şark Medreseleri ve Seydalar. Ankara: Nobel, 1. Basım, 2018.
• Aşkın, Deniz. "Geleneğin Savunusu: Türkiye’de Geleneksel Şark Medreseleri ve Müderrislerinin (Seydaların) Modern Din Eğitimine Eleştirileri". Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/1 (2020), 9-17.
• Bala, Sabahattin. “Din Eğitimi Pratiğinin Dili (Yabancı Dilde Din Eğitimi Değerlemesi)”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 7/4, (2023), 747-768.
• Bala, Sabahattin. "Şark Medreselerinin Öğretim Yöntem-Teknikleri ve Pedagojik Değerlendirmeleri". Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler (Uluslararası Sempozyum) 1/2. ed. İsmail Narin. 461-479. b.y.: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Bala, Sabahattin. "Şark Medreselerinin Kurumsal Yapısı ve İşleyişi: Mardin Örneği". Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İlahiyat Bilimleri Fakültesi Dergisi 2/2 (2015), 49-83.
• Bala, Sabahattin. Yitik Bir Miras Şark Medreseleri. İstanbul: Hiperyayın, 1. Basım, 2019.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası, 1976.
• Bayram, Kayhan. Medreseler Üzerine Ssoyolojik Bir Araştırma Tillo Örneği. Bursa: DTA Yayıncılık, 1. Basım, 2025.
• Bitlisi, Şerefhan. Şerefname Kürt Tarihi. çev. Abdullah Yegin. İstanbul: Nûbihar, 2. Basım, 2014.
• Blau, Joyce. Kürtçe/Türkçe/Fransızca/İngilizce Sözlük. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1991.
• Çelebi, Ahmed. İslâmda Eğitim-Öğretim Târihi. çev. Ali Yıldırım. İstanbul: Damla Yayınevi, 1983.
• Çelik, Abbas. Din Eğitimi Tarihi. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 1. Basım, 2013.
• Çelik, Muzafer. "Seyda Mele İhsan Çağmar ile Medrese Eğitimi ve Yaptığı İmamlık Görevi Üzerine Bir Söyleşi". çev. Edip Çağmar. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 5/9 (2013), 163-178.
• Çetinel, Hasan. "Medreselerin Doğuşu ve Kudüs’ten Yedi Asırlık Bir Örnek: Salâhiyye Medresesi". Mecelletu Dirâseti Beyti’l-Makdis (Journal of Islamicjerusalem Studies) 21/1 (2021), 55-76.
• Çiçek, M. Halil. Şark Medreselerinin Serencâmı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2009.
• Çiçek, M. Halil. Bir Fazilet Öncüsü Ahmed-i Hanî. İstanbul: Beyan Yayınları, 2020.
• Dağ, Mehmet-R. Öymen, Hıfzırrahman. İslam Eğitim Tarihi. Ankara: Miili Eğitim Basımevi, 1. Basım, 1974.
• Dalkılıç, Mehmet. "Medreselerin Ortaya Çıkmasına Zemin Hazırlayan Tarihsel Süreç". Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (Uluslararası Sempozyum). ed. Fikret Gedikli. 1/233-246. Muş: M. Ş. Ü. Yayınları, 2013.
• Eche, Youssef. Les Bibliotheques Arabes Publiques et Semi-Publiques en Mesopotamie, en Syrie et en Egypte au Moyen Age. Şam: Institut Français De Damas, 1967.
• Eminoğlu, Nevzat. "Medreseyên Kurdan Ji Destpêkê Heta Îro". Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/2 (2015), 197-214.
• Farqini, Zana. Ferhenga Kurdî/Tırkî. İstanbul: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 1. Basım, 2007.
• Gökalp, Abdullah. Şark Medreseleri Ders Müfredatı. Siirt: Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2020.
• Gözütok, Şakir. "Medreselerin Ortaya Çıkışı ve İlk Medreseler". Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (Uluslararası Sempozyum). ed. Fikret Gedikli. 1/199-216. Muş: M. Ş. Ü. Yayınları, 2013.
• Gözütok, Şakir. "Tasavvufi Kurumlarda Eğitim". Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü-Şakir Gözütok. 273-298. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2022.
• Gündüz, Mehmet Muhlis (Siirtli Seyda, 1956 Doğumlu, Emekli-İmam Hatip). "Medreselerde Tayin/Râtıb" (Görüşmeci: Ahmet Özalp, Yazılı, Görüşme 12.01.2025)
• Gündüz, Muhammed Muhdi. "Üç Gerilim Ekseninde Din Eğitiminin Ne’liği Problemi". Ağrı İslâmi İlimler Dergisi 7 (2020), 155-181.
• Işıkdoğan, Davut. "Güneydoğu Medreselerinde Eğitim-Öğretim Faaliyetleri: Mardin Örneği". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (2012), 43-83.
• İzoli, Delilo. Ferheng Kurdi-Tırki Kürtçe-Türkçe. İstanbul: Deng Yayınları, 1992.
• Kazıcı, Ziya. "Vakıfların Osmanlı Eğitimindeki Yeri". Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans. ed. Fuat Aydın vd. 279-286. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
• Keyifli, Şükrü. "Camilerde Din Eğitimi". Din Eğitimi. ed. Mustafa Köylü-Nurullah Altaş. 349-372. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2014.
• Kılıç, Hulusi. "el-Kâfiye". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12.01.2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-kafiye
• Kılıç, Mehmet (Şırnaklı Seyda, 1971 Doğumlu). "Medreselerde Tayin/Râtıb" (Görüşmeci: Ahmet Özalp, Yazılı, Görüşme 13.01.2025)
• Korkmaz, Mehmet. "İslam Eğitiminde İlimler, Konular ve Müfredat". Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü-Şakir Gözütok. 423-470. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2022.
• Kömürcü, Kamil. "Esîrüddin el-Ebherî Ekseninde Medreselerde Mantık Eğitimi ve Bu Eğitimin Günümüz Medreselerine Yansımaları". Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (Uluslararası Sempozyum). ed. Fikret Gedikli. 2/595-614. Muş: M. Ş. Ü. Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Köylü, Mustafa. "Medrese Öncesi Kurumlarda Eğitim". Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü-Şakir Gözütok. 75-105. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2022.
• Makdisi, George. Ortaçağ'da Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu-Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Makdisi, George. İslâm'ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Osmanoğlu, Cemil. "Medreselerde Eğitim: Selçuklu Dönemi Medreseleri". Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü-Şakir Gözütok. 135-196. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2022.
• Özalp, Ahmet. "Muhammed Arabkendî". Şark Ulemâsı. ed. İbrahim Baz-M. Tayyip Durceylan. 274-286. Ankara: İlahiyat Yayınları, 1. Basım, 2024.
• Özalp, Hasan (Diyarbakır Bismilli Seydâ, 1945 Doğumlu, Emekli İmam-Hatip). "Medreselerde Tayin/Râtıb" (Görüşmeci: Ahmet Özalp, Yazılı, Görüşme 05.10.2024)
• Özcan, Tahsin. "Vakıf ve Eğitim: Osmanlılarda Eğitim Hizmetlerinin Finansmanı". Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans. ed. Fuat Aydın vd. 287-300. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
• Özervarlı, M. Sait. "Hânî, Şeyh Ahmed". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13.01.2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/hani-seyh-ahmed
• Öztoprak, Sirâceddin. Sadreddin Öztoprak Şark Medreselerinde Bir Ömür. İstanbul: Beyan Yayınları, ts.
• Paşa, Yusuf Ziyaeddin. Kürtçe-Türkçe Sözlük. İstanbul: Çıra Yayınları, 1978.
• Sırma, İhsan Süreyya. "Müslümanlarda Eğitimin Tarihi Süreci İçerisinde Medreseler". Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (Uluslararası Sempozyum). ed. Fikret Gedikli. 1/55-59. Muş: M. Ş. Ü. Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Şengül, Serdar. Bilgi, Toplum, İktidar: Osmanlı ve Cumhuriyet Modernleşmesi ile Karşılaşma Sürecinde Doğu Medreseleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Tekin, Ferhat. "Sosyo-Politik Figürler Olarak Nehri Medresesi Şeyhleri". Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (Uluslararası Sempozyum). ed. Fikret Gedikli. 2/77-89. Muş: M. Ş. Ü. Yayınları, 2013.
• Tillovi Midyadi, Sibğatullah. el-Ezhârü't-Tiloviyye 'ala'l-Hedâiki'l-Verdiyye. Diyarbakır: Seyda Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Tunç, İsmet. “Din ve Kültür İlişkisi”. Teoloji ve Antropoloji Perspektifinden Din ve Kültür İlişkisi-I. ed. İsmet Tunç-Abdulvasıf Eraslan. 9-38. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.
• Ülker, Şehmus. "Şârihlerin Sarf İlminin Gelişimindeki Rolü Ve Katkıları: Cürcânî’nin Şerhu’l ‘İzzî Adlı Eseri Özelinde Bir İnceleme". Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57 (2024a), 259-275.
• Ülker, Şehmus. "İbnü’l-Hâcib’in El-Kâfiye İle Çârperdî’nin El-Muğnî Fî ‘İlmi’n-Nahv Adlı Eserlerinin Mukayesesi". Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2024b), 763-779.
• Varol, Mehmet Cafer. Seyda Muhammed Emin Er Hayatı, Eserleri Ve Tasavvufî Düşüncesi. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yalar, Mehmet. "Seyda, Mela ve Feqilerin Bölgenin Dini ve Kültürel Hayatındaki Yeri". Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (Uluslararası Sempozyum). ed. Fikret Gedikli. 1/459-470. Muş: M. Ş. Ü. Yayınları, 2013a.
• Yalar, Mehmet. "Şark Medreselerine Analitik ve Eleştirel Bir Bakış". Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler (Uluslararası Sempozyum). ed. İsmail Narin. 83-94. b.y.: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013b.
• Yamaç, Nuri (Diyarbakır Bismilli Seydâ, 1938 Doğumlu). "Medreselerde Tayin/Râtıb" (Görüşmeci: Ahmet Özalp, Yazılı, Görüşme 13.01.2025)
• Yaz, Arafat. Cumhuriyet Dönemi Müderrislerinden Silvanlı Molla Ali Zila (İlmî) Hayatı, Eserleri ve Kişiliği. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Yıldırım, Kadri. Kürt Medreseleri ve Âlimleri. 3/1. İstanbul: Avesta, 2018.
• Yıldız, Metin. "Di Medreseyên Rojhelatda Perwerdehîya bi Zimanê Kurdî û Çend Berhemên Kurdî Yên Bijarte". Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (Uluslararası Sempozyum). ed. Fikret Gedikli. 2/223-232. Muş: M. Ş. Ü. Yayınları, 2013.
• Yılmaz, Hüseyin. "Asr-ı Saadet Döneminden Günümüze Kadınlar ve Cami Eğitimi". Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 5-6 (2008), 131-152.
• Yılmaz, Hüseyin. "Cami Eksenli Din Eğitimi". Din Eğitimi. ed. Recai Doğan-Remziye Ege. 297-319. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Zengin, Zeki Salih. "Başlangıçtan Cumhuriyet Dönemine Din Eğitimi". Din Eğitimi. ed. Mustafa Köylü-Nurullah Altaş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2014.
• Zengin, Zeki Salih. "İslam Din Eğitiminin Tarihsel Gelişimi: İslam'da Eğitim ve Öğretim". Din Eğitimi. ed. Recai Doğan-Remziye Ege. 19-37. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Basım, 2019.