An Literary Witness of 18th Century Moroccan History: Ibn al-Tayyib al-Sharaqi

Year 2024, Issue: 44, 119 - 140, 31.12.2024

Mevlüt Öztürk

https://doi.org/10.31591/istem.1509671

Abstract

In the 18th century, Mawlay Ismail b. Muhammad al-Sharif al-Hasani al-Alawi (d. 1139/1727) and his sons had a significant influence on Morocco’s social, cultural, and political structure. The country was first governed by Mawlay Ismail b. Muhammad, and later by his sons. After his death, intense power struggles erupted between his sons, leading the country into years of instability. These disputes ushered the region into a period of chaos and disorder, lasting thirty-two years during which the central authority weakened. The region only regained peace and stability after the ascension of Mawlay Ismail’s grandson, Muhammad b. Abdullah (d. 1204/1790), who reigned from 1170/1757 to 1204/1790. During Mawlay Ismail b. Muhammad's rule, Morocco experienced its most prosperous times in social, cultural, and political aspects, witnessing significant intellectual and cultural development. Numerous scholars excelled in various scientific fields, and in addition to their work on religious subjects, they produced numerous works on Arabic language and literature. One of the most notable scholars of this era, considered one of the three prominent intellectuals of the time, was Ibn al-Tayyib al-Sharaki. He excelled in the fields of language, literature, and religious sciences, authoring 61 works in religious sciences, linguistic sciences, literary studies, biography, and other disciplines. Eleven of these works have survived to the present day, while 50 are either lost or presumed missing. Al-Sharaki’s works were mostly written in the forms of commentary, marginalia, and glosses, with a majority of them focusing on linguistic and literary studies. It is evident that the political, social, intellectual, and cultural conditions of the time had a significant impact on his scholarly life. The political conditions of both the peaceful period under Mawlay Ismail’s rule and the chaotic era marked by the power struggles between his sons had the greatest influence. This study explores the intellectual and literary life of Ibn al-Tayyib al-Sharaqi during the Moroccan period. In this context, the focus is solely on the intellectual and literary life of the period, aiming to determine his role and importance within the scholarly and literary scene of the time

Keywords

Moroccan History, Mawlay b. Ismail, Arabic Language and Literature, Ibn al-Tayyib al-Sharaqi, Diwan

18. Yüzyıl Fas Tarihinin Edebî Bir Tanığı: İbnu’t-Tayyib eş-Şerakî

Abstract

18. yüzyılda Fas’ın sosyal, kültürel ve siyasi yapısı üzerinde Mevlây İsmâîl b. Muhammed eş-Şerîf el-Hasenî el-Alevî (ö. 1139/1727) ve oğulları etkili olmuştur. Ülkeyi önce Mevlây İsmâîl b. Muhammed ve sonrasında ise oğulları yönetmiştir. Onun ölümünden sonra oğulları arasında büyük taht kavgaları olmuş, bunun neticesinde ülke yıllarca süren bir istikrarsızlığa sürüklenmiştir. Bu kavgalar; bölgeyi, otuz iki yıl süren bir kargaşanın hüküm sürdüğü ve merkezi otoritenin zayıfladığı bir döneme sokmuştur. Bu çekişmelerin ardından bölge, ancak Mevlây İsmail’in torunu Muhammed b. Abdullah’ın (ö. 1204/1790) tahta çıkması ile (1170/1757-1204/1790) tekrar huzur ve güvene kavuşabilmiştir. Mevlây İsmâîl b. Muhammed döneminde sosyal, kültürel ve siyasi yönden en rahat günlerini yaşayan Fas, bu dönemde ilmî ve kültürel bir gelişme göstermiştir. Birçok ilmi konuda temâyüz etmiş çok sayıda ilim adamı dinî konulardaki çalışmalarının yanında Arap dili ve edebiyatı ile ilgili de çok sayıda eser telif etmişlerdir. Bu dönemin meşhur üç ilim adamından birisi kabul edilen ve dönemin edebî tanığı İbnu’t-Tayyib eş-Şerakî; dil, edebiyat ve dinî ilimlerde temâyüz ederek dinî ilimler, dil ilimleri, edebî ilimler, biyografi ve muhtelif alanlarda 61 eser telif etmiştir. Bu eserlerden 11’i günümüze kadar ulaşmış, 50 eseri ise kayıp hükmündedir. Eserlerini şerh, hâşiye ve talîk türlerinde kaleme almış olan Şerakî’nin verdiği eserlerin çoğunluğunu dil ve edebî ilimler oluşturmaktadır. Onun ilmî hayatı üzerinde dönemin siyâsi, sosyal, ilmi ve kültürel hayatının etkisinin büyük olduğu bir gerçektir. En büyük etkiyi de huzur dönemi olarak ifade edilen Mevlây İsmail’in yönetimi ile kargaşanın hâkim olduğu oğulları arasındaki taht kavgalarının yaşandığı dönemin siyâsi koşulları bırakmıştır. Çalışmada İbnu’t-Tayyib eş-Şerakî’nin Fas dönemi ilmî ve edebî hayatı ele alınmıştır. Bu çerçevede sadece dönemin ilmî ve edebî hayatı üzerinde durularak onun dönemin edebî ve ilmî hayatındaki yeri ve önemi tespit edilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Fas Tarihi, Mevlây b. İsmail, Arap Dili ve Edebiyatı, İbnu’t-Tayyib eş-Şerakî, Dîvân

References

• Ahdar, Muhammed. el-Hayâtu’l-edebiyye fi’l-Mağrib ‘alâ ahdi’d-Devleti’l-Aleviyye. Dâru’r-reşâdi’l-hadîse, 1. Basım, 1977.
• Bağcı, Abdullah Esat. “İbn Dureyd’in Söylediği Hikmet Şiirlerinin Tema ve Üslup Bakımından İncelenmesi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54/1 (2024), 96-114.
• Bağdâdî, İsmail b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. Hediyyetu’l-ʻârifîn esmâu’l-müellifîn âsâru’l-musannefîn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâs el-arabî, ts.
• Ceran, İsmail. Fas Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2012.
• Cirârî, Abbas. Abkariyetu’l-Yûsî. Dâru’l-Beydâ-Dâru’s-Sekâfe, 1. Basım, 1981.
• Haccî, Muhammed. Muallimetu’l-Mağrib. Rabat: el-Cemiyyetü’l-mağrîbiyye li’t-te’lîf ve’t-tercüme ve’n-neşr, 2002.
• Harekât, İbrahim. el-Mağrib abra’t-târîh. Dâru’l-beydâ, 2. Basım, 1995.
• İbn Abdillâh, Abdulazîz. Târîhu’l-Mağrib. Mektebetu’s-selâm-Dâru’l- beydâ, ts.
• İbn Zeydân, Mevlây Abdurrahmân. el-Munzi‘ul-latîf fî’l-mefâhir. Dârul-Beydâ, 1. Basım, ts.
• İyişenyürek, Orhan. “İbn Ma‘tûk’un Dîvân’ındaki Peygamber Methiyeleri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (2019), 145-194.
• Kahraman, Ferruh. “Araplarda Şiir: Kadîm Edebî Türün Üretimi ve Gelişimini Sağlayan Amiller”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54/1 (2024), 56-76.
• Kennûn, Abdullah. en-Nubûğu’l-Mağribî fi’l-edebi’l-arabî. Tanca, 2. Basım, 1960.
• Kettânî, Muhammed Abdulhay b. Abdulkebîr b. Muhammed el- Hasenî el-İdrîsî. Fihrisu’l-fehâris, ve’l-esbât ve mu’cemu’l- meâ‘cim ve’l-meşyehât ve’l-muselselât. Beyrut: Dâru’l-Mağribi’l İslâmî, 2. Basım, 1982.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer b. Ḳâsım. Seçeretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2003.
• Merînî, Abdulhak. Ceyşu’l-Mağribî abra’t-târîh. Neşru’l-ma‘rîfe, 5. Basım, ts.
• Murâdî, Muhammed Halîl b. Ali b. Muhammed b. Muhammed. Silku’d-durar fî aʻyâni’l-karni’s-sâniye aşar,. Dâru’l- beşâiri’l-islâmiye-Dâru ibni hazm, 3. Basım, 1988.
• Selâvî, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed b. Hâlid en-Nâsırî ed-Der‘î. Kitâbu’l-istiksâ li-ahbâri’d-Duveli’l-Mağribi’l-Aksâ. Dâru’l-beydâ, ts.
• Şerakî, Muhammed b. Muhammed Tayyib b. Muhammed b. Mûsâ b. Muhammed el-Fâsî. er-Rıhletu’l-hicâziyye. el-Muessesetu’l-arabiyye li’d-dirâsâti ve’n- neşri’l-merkezi’r-reîsî, 1. Basım, 2014.
• Şerakî, Muhammed b. Muhammed Tayyib b. Muhammed b. Mûsâ b. Muhammed el-Fâsî. Feydu neşri’l-inşirâh min ravdı tayyi’l-iktirâh. Abu Dabi: Dâru’l-buhûsu’d-dirâsâti’l-islâmiyye ve ihyâi’t-turâs, 2000.
• Şerakî, Muhammed b. Muhammed Tayyib b. Muhammed b. Mûsâ b. Muhammed el-Fâsî. Şerhu Kifâyeti’l-mütehaffız. Riyad: Dâru’l- ulûm, 1983.
• Tuncî, Muhammed (ed.). Terâcimu aʻyâni’l-Medîneti’l-Münevverati fi’l-karni’s-sâniye ‘aşar el-hicrî. Cidde: Dâruş-şurûk, 1. Basım, 1984.
• Vedğîrî, Abdulalî. et-Ta‘rîf bi İbni’t-Tayyib eş-Şerakî. Rabat: Menşûrâtü ukâz, 1990. Basım, ts.
• Vedğîrî, Abdulalî. Şiʻru İbni’t- Tayyib. el-Bûkîlî, 1. Basım, 1996.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-Aʻlâm. Dâru’l-ʻilmi’l-melâyîn, 15. Basım, 2002.