Zellige As an Example of Islamic Art

Year 2024, Issue: 44, 141 - 174, 31.12.2024

Zeyneb Hocaoğlu , Eyüp Nefes

https://doi.org/10.31591/istem.1519123

Abstract

Islam has affected social and cultural life all over the world, from east to west, as well as many branches of art. In this study, the art of zellige/zillij/zellic (cut glazed stone), which is a type of colored glazed tile seen in the Morocco and Andalusia (Spain) regions and is still tried to be maintained with traditional methods by being transferred from past to present through the master-apprentice relationship, is discussed. The aim of this study is to determine the place of zellic art within Turkish-Islamic arts and to determine the cultural unity among Islamic arts by revealing their common and different aspects with similar Islamic arts. Data collection and style criticism method was used within the scope of this research. In this context, the data has been compiled from historical sources about the relevant region and the art in that region, as well as written and visual sources containing examples of the current applications of this art, and these data have been compiled in accordance with style criticism method, such as material, shape, color, composition, application area, etc. analyzed in terms. This ceramic-based art, known as tile or mosaic tile in Turkish-Islamic art, is encountered with the term zellic, which is widely used in North Africa (Algeria, Morocco), as well as with the term fuseyfisa in this region, and with the term kashi in the Middle East (Iran). It is not known exactly where and when zellic, whose colors used and application method are unique, appeared. However, based on the artifacts seen, it is thought that the first examples were encountered in the 12th century during the Almohad period. In addition to lead and sand, different local or imported oxide substances were used to obtain color. While it was stated that 47 colors were created in this way, the most preferred colors were green, blue, dark blue, white, black, burgundy, brown and yellow. When we look at the shapes that make up the composition, it is an art that stands out with its colorful and geometric composition, consisting of nearly 360 shapes such as squares, triangles, rhombuses, hexagons, honeycombs, diamonds, ducks and glasses. It is seen that the Zellic decoration element is preferred in the decoration of different civil buildings such as madrasas, palaces, mansions and hospitals, as well as religious buildings such as mosques, minarets and tombs. In addition, examples of this art can be found in North Africa and Andalusia (Spain), as well as in far eastern countries such as Indonesia, Malaysia, Singapore and South China.

Keywords

Morocco, Andalusia, Decorative Art, Kashi, Zellige

Ethical Statement

This article is a version of the assignment titled "Zellige Art", which was presented as a Doctoral Seminar but was not published, by improving and partially changing its content. (Ph.D. Ondokuz Mayıs University, Samsun, Turkiye, 2021).

İslam Sanatı Örneği Olarak Zellic

Abstract

İslâmiyet, doğudan batıya dünyanın her yerindeki sosyal ve kültürel yaşamı etkilediği gibi birçok sanat dalını da etkilemiştir. Bu çalışmada, geçmişten günümüze usta-çırak ilişkisi ile aktarılarak geleneksel yöntemlerle hala sürdürülmeye çalışılan, Fas ve Endülüs (İspanya) bölgesinde görülen renkli sırlı çini türü olan zellige/zillij/zellic (kesme sırlı çini) sanatı konu edilmiştir. Bu çalışmanın amacı zellic sanatının Türk-İslâm sanatları içerisinde yerini tespit etmek, benzer İslâm sanatlarıyla ortak ve farklı yönlerini ortaya koyarak İslâm sanatları arasında kültür birliğini tespit etmektir. Bu araştırma kapsamında veri toplama ve stil kritiği yöntemi kullanılmıştır. Bu bağlamda veriler ilgili bölgeye ve o bölgedeki sanata dair tarihi kaynaklar ile bu sanatın günümüzdeki uygulamalarına ait örneklerin bulunduğu yazılı ve görsel kaynaklardan derlenmiş ve bu veriler stil kritiği yöntemine uygun olarak malzeme, şekil, renk, kompozisyon, uygulama alanı vb. yönden analiz edilmiştir. Türk-İslâm sanatında çini ya da mozaik çini olarak geçen seramik tabanlı bu sanat, Kuzey Afrika’da (Cezayir, Fas) yaygın olarak kullanılan zellic teriminin yanında, bu bölgede füseyfisa terimiyle, Orta Doğu’da (İran) ise kâşî terimiyle karşımıza çıkmaktadır. Kullanılan renkler ve uygulanma biçimi kendine özgü olan zellicin nerede ve ne zaman ortaya çıktığı tam olarak bilinememektedir. Bununla beraber görüldüğü eserlerden yola çıkılarak 12. yüzyılda Muvahhidler döneminde ilk örneklerine rastlanıldığı düşünülmektedir. Kurşun ve kum yanında, renk elde etmek için yerel veya ithal farklı oksit maddeler kullanılmıştır. Bu şekilde 47 renk oluşturulduğu ifade edilirken sözü edilen renklerden yeşil, mavi, lacivert, beyaz, siyah, bordo, kahverengi, sarı en çok tercih edilen renkler olmuştur. Kompozisyonu oluşturan şekillere bakıldığında ise kare, üçgen, eşkenar dörtgen, altıgen, petek, elmas, ördek, bardak gibi 360’a yakın şekille oluşturulan ve renkli, geometrik kompozisyonla ön plana çıkan bir sanat olmuştur. Zellic bezeme unsurunun cami, minare, türbe gibi dini yapıların yanında medrese, saray, kasır, hastane gibi farklı sivil yapıların tezyinatlarında da tercih edildiği görülmektedir. Ayrıca bu sanatın, Kuzey Afrika ve Endülüs (İspanya) bölgesinin yanı sıra Endonezya, Malezya, Singapur, Güney Çin gibi uzak doğu ülkelerinde de, örneklerine rastlanılmaktadır.

Keywords

Fas, Endülüs, Bezeme Sanatı, Kâşî, Zellic

Ethical Statement

Bu makale, Doktora Semineri olarak sunulan ancak yayımlanmayan “Zellic Sanatı” adlı ödevin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş hâlidir.

References

• Aker, Sabiha. Çini Tasarımı. Ankara: Detay Yayıncılık, 2010.
• Anılanmert, Beril – Rona, Zeynep. “Çini (Batı)”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. 1/405-408. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, 1997.
• Atalay, Mansur. Kütahya Çinicilik Sanayiinin İncelenmesi. Eskişehir: by, 1981.
• Aykut, A. Said. “İbn Battûta”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/361-368. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Beksaç, A. Engin. “Elhamra Sarayı (Mimari)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/31-33. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Beksaç, A. Engin. “Mağrib (Mimari)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/318-322. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Beksaç, Engin. “Mağrib İslam Mimarisi”. Yeni Türkiye: İslâm Dünyası Özel Sayısı – III. ed. Hasan Celâl Güzel. 97/523-528. Ankara: Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, Eylül-Ekim 2017.
• Ben Amara, Ayed vd. “Recherche D'ındıces Sur Les Technıques De Fabrıcatıon De Zellıges Du Xıve Sıècle (Chellah, Maroc)”. Revue d'Archéométrie. 27, (Ocak, 2003), 103-113.
• Broug, Eric. İslam Sanatında Geometrik Desenler. çev. Y. Darbaz Karaca. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Can, Birol vd. “ ‘Fusayfisâ’ İslam Mimarisinde Mozaik”. Art Sanat Dergisi. 7, (Aralık 2017), 71-121.
• Can, Yılmaz – Gün, Recep. Ana Hatlarıyla Türk İslâm Sanatları ve Estetiği. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
• ed-Dendan, Muhammed el-Emîn. ez-Zelîcü'z-Zeyyânî fi'l-Karneyn 13M-14M/7H-8H (Dirâse Fenniyye li'z-Zelîci'l-mükteşef fî Hafriyyati'l-Meşver 2008-2009M). Tilimsan-Cezayir: Abou Bekr Belkaid Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Doğanay, Aziz. Mimarî ve Tezyinî Unsurlarıyla Câmi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Doğanay, Aziz. “Türk Tezyînî Sanatları”. Türk İslâm Sanatları Tarihi. ed. Abdulkadir Dündar. 357-372. Ankara: Grafiker Yayınları. 2019.
• Ebu'l-Azm, Abdülgani. Mu'cemu'l-Ganî. Rabat: Müessesetü'l-Ganî li'n-Neşr, 2013.
• Gözütok Tamdoğan, Zehra. “Merînîlerde Vakıf ve Mağrip İctimaî-ilmi Hayatını İhyâsı”. Sosyal Kalkınma ve Vakıf. ed. Aydın Kudat. İLSAM İlahiyat İlimleri Araştırma Merkezi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, (Mayıs 2021), 183-200.
• Gün Recep. “Mısır, Kuzey ve Batı Afrika ile Endülüs Topraklarında Kurulmuş Müslüman Türk ve Diğer İslam Devletlerinin Mimarisi”. Türk İslâm Sanatları Tarihi. ed. Abdulkadir Dündar. 159-172. Ankara: Grafiker Yayınları. 2019.
• el-Haddad, Muhammed Hamza İsmail. el-Medhal ilâ Dirâseti'l-Mustalahâti'l-Fenniyye li'l-İmâreti'l-İslamiyye. Kahire: Zehrâu'ş-Şark, 2008.
• Huart, Cl.. “Kâşân”. İslâm Ansiklopedisi: İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati. 6/404. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• Huart, Cl.. “Kâşî”. İslâm Ansiklopedisi: İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati. 6/412. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414H.
• Kavas, Ahmet. “Tilimsân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/159-163. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kubisch, Natascha. “İspanya ve Fas (Mimari)”. çev. Nurettin Elhüseyni. İslam Sanatı ve Mimarisi. ed. Markus Hattstein - Peter Delius. 254-267. İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2007.
• Kubisch, Natascha. “Fas’tan Tunus’a Magrip (Mimari)”. çev. Nurettin Elhüseyni. İslam Sanatı ve Mimarisi. ed. Markus Hattstein - Peter Delius. 310-321. İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2007.
• Kubisch, Natascha. “Fas’tan Tunus’a Magrip (Bezeme Sanatları)”. çev. Nurettin Elhüseyni. İslam Sanatı ve Mimarisi. ed. Markus Hattstein - Peter Delius. 322-323. İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2007.
• “Magrip”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. 2/1151-1152. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, 1997.
• Maverdî Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. A’lâmu’n-Nübuvve. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilal, 1409.
• Ocak Ahmed, Sümeyra. Fas’ta İslâm Mimarîsi. Konya: Palet Yayınları, 2024.
• Ocak, Sümeyra. “Kuzey Afrika Minareleri”. İslam Medeniyetleri Araştırma Dergisi. 5/12, (Haziran 2020), 58-90 (91-114).
• Ocak, Sümeyra - Doğanay, Aziz. “İslam Mimarîsinde Mezhep Etkisi: Fas Câmileri Örneği”. İSTEM, 17/33, (Yaz 2019), 89-109.
• Özdemir, Mehmet. “Elhamra Sarayı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/29-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özdemir, Mehmet. “Hammâdîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/489-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Paccard, André. “Zalijs”. Traditional İslamic Craft in Moroccan Architecture. Fransa: Editions Atelier 74, 1982.
• Rıza, Ahmed. Mu'cemu metni'l-lüga. Beyrut: Dâru Mektebeti'l-Hayât, 1959.
• Rona, Zeynep. “Azulejo”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. 1/178. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, 1997.
• Terrasse, Charles. Médersas du Maroc. ed. Albert Morancé. Fes: by, Ağustos 1928.
• Turan, Hayrunnisa. “Fas’ın Fes Şehrindeki Karaviyyin Camii”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 8/37, (Nisan 2015), 486-511.
• Ubeyd, Klod. et-Tasvir ve Tecelliyatuhu fi't-Türasi'l-İslami. Beyrut: el-Müessesetü’l-Camiiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 2008.
• Werner, Louis. “Zillij in Fez”. Saudi Aramco World. USA. 52/3, (Mayıs/Haziran 2001). 18-31.
• Yetkin, Suut Kemal. İslâm Mimarisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1965.
• Yetkin, Şerare. “Çini”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1983, 329-335.
• Yver, G. “Kal’at Benî Hammâd”. İslâm Ansiklopedisi: İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977, 6/112-114.
• Zucchiatti, A. vd. “Pixe Analysis of Moroccan Architectural Glazed Ceramics of 14th-18th Centuries”. İnternational Journal of Pixe. 19/3-4, (2009), 175-187.
• 3D Mekanlar. “Cami (Tanca)”. Erişim 02.04.2024. http://www.3dmekanlar.com/tr/tanca-ulu-cami-1.html
• Alamy. “Al attarine madrasa Stock Photos and Images”. Erişim 05.05.2024. https://www.alamy.com/the-al-attarine-madrasa-in-fez-morocco-a-part-of-the-courtyard-image393884120.html
• Alamy. “Al attarine madrasa Stock Photos and Images”. Erişim 05.05.2024. https://www.alamy.com/colourful-moorish-mudejar-tiles-in-the-courtyard-of-al-attarine-madrasa-a-religious-school-built-in-the-14th-century-in-fes-morocco-image591680428.html
• Art Zellige, “Art Zellige | Presentation of all of the handmade steps to build the moroccan tiles”. Youtube. Yayın tarihi 05 Aralık 2019. https://www.youtube.com/watch?v=RN1rI83tWPI
• Atlas Obscura. “Hasan II Mosque”. Erişim 28.06.2021. https://www.atlasobscura.com/places/hassan-ii-mosque
• Chimay70. “how moroccan zellige is made - www.mosaics-tiles.com”. Youtube. Yayın tarihi 12 Mayıs 2015. https://www.youtube.com/watch?v=vk1ALI6EZy0
• Fikriyat. “Karaviyyin Üniversitesi hakkında 5 bilgi… Fatma El Fihri Kimdir?”. Erişim 28.06.2021. https://www.fikriyat.com/galeri/islam/karaviyyin-universitesi-hakkinda-5-bilgi-fatma-el-fihri-kimdir/8
• Get Your Guide. “Marakeş: Bahia & Badi Sarayları & Saadian Mezarları Rehberli Tur”. Erişim 05.05.2024. https://www.getyourguide.com/tr-tr/marakes-l208/bahia-badii-saraylari-saadian-mezarlari-atlamali-tur-t348061/?ranking_uuid=701ad21d-5339-4103-ad31-e935249c1dcd
• Gzt. “Dünyanın İlk Üniversitesi: Karaviyyîn Camii”. Erişim 28.06.2021. https://www.gzt.com/mecra/dunyanin-ilk-universitesi-karaviyyn-camii-3434385
• Love Granada. “Palaces of the Alhambra – the Famous Nasrid Palaces, Unique in the World”. Erişim 05.05.2024. https://www.lovegranada.com/alhambra/nasrid-palaces/
• Marrakech Guided Tours. “Moroccan Zellij – Tiles – Marrakesh Tour Guide”. Youtube. Yayın tarihi 5 Ekim 2015. https://www.youtube.com/watch?v=wrQsc5c-w98
• Piccavey. “The Alhambra Palace – Secrets behind the Writing on the Wall”. Erişim 29.04.2024. https://piccavey.com/granada-alhambra-walls/
• Stars in Symmetry. “Study – The Colours of Zillij”. Erişim 12.06.2021. https://starsinsymmetry.wordpress.com/2009/12/10/study-the-colours-of-zillij/
• Stars in Symmetry. “Study – Types of Zillij”. Erişim 12.06.2021. https://starsinsymmetry.wordpress.com/2009/12/29/study-types-of-zillij/
• Stars in Symmetry. “İnternet Finds - Gene Turangan Zilij”. Erişim 12.06.2021. https://starsinsymmetry.wordpress.com/2010/07/28/internet-finds-gene-turangan-zilij/
• Stars in Symmetry. “Observation – Islamic Geometric in Peranakan Tiles”. Erişim 12.06.2021. https://starsinsymmetry.wordpress.com/2019/12/21/observation-islamic-geometric-in-peranakan-tiles/
• Şarkul Avsat. “Marakeş’teki tarihi Ali bin Yusuf Medresesi yeniden açıldı”. Erişim 29.04.2024. https://turkish.aawsat.com/home/article/3615351/marake%C5%9F%E2%80%99teki-tarihi-ali-bin-yusuf-medresesi-yeniden-a%C3%A7%C4%B1ld%C4%B1
• Wikipedia. “Abu al-Hasan Mosque”. Erişim 05.05.2024. https://en.wikipedia.org/wiki/Abu_al-Hasan_Mosque Wikimedia Commons. “Category: Al-Qarawiyyin courtyard”. Erişim 28.06.2021. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Al-Qarawiyyin_courtyard#/media/File:Fes_Mosquee_El_Qaraouiyyine.jpg
• Ytur. “İslam Mimarisinin İzlerini Yansıtan Sahrij Medresesi”. Erişim 29.04.2024. https://www.ytur.net/yurtdisi/fas/fes/sahrij-medresesi
• Zellige.info. “History of Moroccan Zellige”. Erişim 01.06.2021. https://zellige.info/index-en.html Zellige.ma. “The raw material”. Erişim 28.06.2021. https://web.archive.org/web/20161108184126/http://www.zellige.ma/The-raw-material-zellige.html