XVIII. Yüzyıl Şairlerinden Bâkî’nin Manzum Hac Mektupları

Year 2025, Issue: 45, 141 - 164, 30.06.2025

Mehmet Öztürk

https://doi.org/10.31591/istem.1645057

Abstract

Bu çalışma, XVIII. yüzyılda yaşamış, Bâkî mahlasını kullanan ve kimliği henüz tespit edilememiş bir şaire ait manzum hac mektuplarını ele almaktadır. Çalışmanın temel amacı, Bâkî’nin söz konusu manzum mektuplarının metin neşrini gerçekleştirmektir. Bununla birlikte mezkûr mektupların muhteva analizi de muhtasaran yapılmıştır. Kapsamlı bir literatür taraması ve biyografik-bibliyografik kaynak incelemesi yapılmasına rağmen, şairin kimliği hakkında herhangi bir kayda rastlanmamış, bu sebeple şairin hayatına dair çıkarımlar mektupların içerik analizine dayandırılmıştır. Bâkî’nin toplam altı manzum mektubundan ilk beşi bent esasına dayalı nazım şekilleriyle, sonuncusu ise kaside nazım şekliyle kaleme alınmış olup, mektupların hacmi göz önünde bulundurularak çalışmada ilk iki mektup ile son mektup transkribe edilmiştir. Şair Bâkî’nin bu mektupları, XVIII. yüzyıl Osmanlı toplumunda hac ibadetinin algılanışını, deneyimlenişini, kutsal mekânların tasvirlerini, yolculuk esnasındaki gözlem ve deneyimleri, dönemin ulaşım ve konaklama şartlarını, sosyal ilişkiler ve kültürel etkileşimleri yansıtması bakımından değerli bir kaynak niteliği taşımaktadır. Mektupların şekil ve içerik bakımından dönemin edebi geleneklerini yansıtması, hac yolculuğunun fiziki ve manevi boyutlarını ele alması, ayrıca dönemin sosyo-kültürel yapısına dair sunduğu ipuçları, bu mektupları XVIII. yüzyıl Osmanlı kültür ve edebiyat tarihi araştırmaları için önemli bir kaynak hâline getirmektedir. Mektuplarda yer alan tasvirler, dönemin mimari yapıları, şehir hayatı, ticaret yolları ve kervan güzergâhları hakkında da değerli bilgiler içermekte, bu yönüyle mezkûr mektuplar, sosyal tarih araştırmaları için de önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Araştırmalar neticesinde, bu mektupların derlenip bir araya getirildiği tek bir nüshaya ulaşılmıştır. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı’nda kayıtlı olan bu eser, yazma eser kütüphanelerinde yapılan kapsamlı taramalar sonucunda tespit edilebilen tek nüshadır. Bu sebeple, mektupların metin neşri söz konusu nüsha üzerinden gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmanın neticesinde, hem dönemin manzum mektup külliyatına yeni örnekler kazandırılacak hem de klasik Türk edebiyatı tarihinde daha önce bilinmeyen bir şair tanıtılmış olacaktır.

Keywords

Türk İslam Edebiyatı, Manzum Mektup, Bâkî, XVIII. yüzyıl, Hac

Verse Pilgrimage Letters of Bâkî, One of the 18th Century Poets

Abstract

This study examines the verse pilgrimage letters of a poet who lived in the 18th century, used the pen name Bâkî, and whose identity has not yet been determined. The main purpose of the study is to publish these verse letters of Bâkî. Additionally, a brief content analysis of these letters has been conducted. Despite extensive literature review and examination of biographical-bibliographical sources, no records about the poet’s identity have been found; therefore, inferences about the poet’s life are based on the content analysis of the letters. Of Bâkî’s six verse letters in total, the first five were written in stanza-based verse forms, while the last one was composed in the form of kaside. Considering the volume of the letters, the first two letters and the last letter have been transcribed in this study. These letters by Bâkî serve as valuable sources as they reflect the perception and experience of pilgrimage in 18th century Ottoman society, descriptions of holy places, observations and experiences during the journey, transportation and accommodation conditions of the period, and social relations and cultural interactions. The letters’ reflection of the period’s literary traditions in terms of form and content, their treatment of both physical and spiritual dimensions of the pilgrimage journey, and the clues they provide about the socio-cultural structure of the period make this study an important resource for 18th century Ottoman cultural and literary history research. The descriptions in the letters also contain valuable information about the architectural structures, urban life, trade routes, and caravan routes of the period, making these letters an important source for social history research as well. As a result of the research, a single copy has been found where these letters were compiled. This work, registered in the I.B.B. Atatürk Library, is the only copy that could be identified after comprehensive searches in manuscript libraries. Therefore, the text publication of the letters was carried out based on this single copy. As a result of this study, new examples will be added to the corpus of verse letters of the period, and a previously unknown poet in the history of classical Turkish literature will be introduced.

Keywords

Turkish Islamic Literature, Verse Letter, Bâkî, 18th century, Hajj

References

• Armağan, A. Latif. “XVIII. Yüzyılda Hac Güzergâhı ve Menziller (Menâzilü’l-Hacc)”, Osmanlı Araştırmaları 20/20, (Aralık,2000).
• Azılı, Kenan. “Eski Türklerde Mektup/Mektuplaşma Kavram Alanına Ait “Bitig”ler Üzerine Bazı Düşünceler”. Türkbilig 37 (2019), 11-20.
• Bozkurt, Nebi. “Mektup”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/13-14. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Çakır, Ömer. Türk Edebiyatında Mektup. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Derdiyok, İ. Çetin. “Osmanlı Devrinde Mektup Yazma Geleneği”. Osmanlı Kültür ve Sanat 9 (1999), 731-740.
• Durmuş, İsmail. “Mektup (Arap Edebiyatı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/14-16. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Eroğlu, Emine. Türk Edebiyatında Özel Mektuplar Bibliyografyası. İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Tanzimat Dönemine Değin Mektup”, Türk Dili, (1974) 17-23.
• Haksever, Halil İbrahim. “Ahmed-i Dâî’nin Teressülü”. Turkish Studies 6/1. (2011), 1265-73.
• Hüseyin Râmiz. Âdâb-ı Zurafâ. nşr. Sadık Erdem. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1994.
• Kurtuluş, Rıza. “Mektup (Fars Edebiyatı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/16-17. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Lugat-nâme-i Dihhudâ. “نامه”. Erişim 9 Ağustos 2024.
• Mirzâde Mehmed Sâlim Efendi. Tezkiretü’ş-şu‘arâ. nşr. Adnan İnce. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2004.
• Özaktürk, Gül. “Yazınsal Mektubun Tarihçesi”. Archivum Anatolicum / Anadolu Arşivleri 4/ArAn (Nisan 2000), 143-165.
• Şemseddin Sami ”Mektub”, Kâmûs-ı Türkî. nşr. Fazılhak Nergiz-Aziz Ençakar. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2012.
• Tuman, Mehmet Nâil. Tuhfe-i Nâilî. nşr. Cemal Kurnaz - Mustafa Tatcı. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001.
• Uzun, Mustafa İsmet. “İnşâ (Türk Edebiyatı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/338-39. Ankara: TDV Yayınları, 2000.