Between Algorithm and Transcendence: The Religious Experience Potential of Artificial Intelligence

Year 2025, Volume: 14 Issue: 4, 42 - 62

Gülsüm Turhan

https://doi.org/10.15869/itobiad.1726257

Abstract

This study explores the nature of religious and mystical experiences within a philosophical framework, specifically examining whether artificial intelligence (AI) systems could possess the capacity to undergo such phenomena. It argues that religious experience cannot be fully explained by cognitive or behavioral processes alone, but is instead a multifaceted phenomenon involving subjective consciousness, intuition, emotion, and transcendence. The central question is whether these phenomenological elements are exclusive to human consciousness or could emerge in advanced AI systems. While existing literature on religious experience is extensive, the intersection of such experiences with AI—especially regarding consciousness and subjective experience—remains underexplored. This research aims to fill this gap through philosophical analysis. Adopting a comparative philosophical method, the study draws on the phenomenological and intuitive theories of thinkers like William James, Rudolf Otto, and Ninian Smart, who emphasize that religious experiences surpass cognitive processes and are shaped by consciousness, bodily engagement, intuition, and transcendence. In contrast, philosophers such as John Searle, Hubert Dreyfus, and Robert Sokolowski argue that AI cannot genuinely experience subjective consciousness, meaning-making, or existential depth. Searle's critique of semantic inadequacy, Dreyfus’s concept of the embodied mind, and Otto's focus on the numinous suggest that AI can only simulate religious experiences superficially. In contrast, Ray Kurzweil posits that consciousness is not biologically exclusive and that sufficiently advanced AI might develop consciousness. Additionally, Alan Turing's "imitation game" suggests AI can replicate human-like behavior, although not necessarily experience it as humans do. Therefore, this study proposes that AI could simulate religious phenomena by synthesizing consciousness, emotion, bodily expression, and meaning-making, but any such experience would remain a mere imitation, lacking the depth and authenticity inherent in human religious experience.

Keywords

Philosophy of Religion , Religious Experience , Artificial Intelligence , Consciousness , Mystical Experience

Algoritma ile Aşkınlık Arasında: Yapay Zekânın Dinî Tecrübe Potansiyeli

Abstract

Bu çalışmanın amacı, dinî ve mistik tecrübelerin mahiyetini felsefî bir çerçevede ele alarak, yapay zekâ sistemlerinin bu tür tecrübeleri yaşama kapasitesine sahip olup olamayacaklarını tartışmaktır. Çalışmada dinî tecrübenin yalnızca bilişsel ya da davranışsal süreçlerle açıklanamayacağı; öznel bilinç, sezgi, duygulanım ve aşkınlık boyutlarını içeren çok katmanlı bir fenomen olduğu ileri sürülmektedir. Bu çalışmada ele alınan temel problem, söz konusu fenomenolojik unsurların insan bilincine özgü olup olmadığı veya gelişmiş yapay sistemlerde benzer biçimlerde ortaya çıkıp çıkamayacağıdır. Mevcut literatürde dinî tecrübe üzerine kapsamlı incelemeler bulunmaktadır ama dinî tecrübenin yapay zekâ bağlamında, özellikle bilinç ve öznel yaşantı perspektifinden ele alınışı sınırlı sınırlı olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışma, bu kuramsal boşluğu felsefî bir analiz yaparak derinleştirmeyi hedeflemektedir. Çalışma, felsefî karşılaştırmalı yöntem kullanılarak yapılandırılmıştır. Dinî tecrübe üzerine eserleri olan düşünürlerden William James, Rudolf Otto ve Ninian Smart’ın dinî tecrübeye dair fenomenolojik ve sezgisel yaklaşımları, bu yaşantıların bilişsel süreçlerle sınırlı olmadığını göstermektedir. Bu düşünürler dinî tecrübenin bilinç, bedensel katılım, sezgi ve aşkınlık gibi boyutlarla şekillendiğini göstermektedirler. John Searle, Hubert Dreyfus ve Robert Sokolowski gibi düşünüre göre yapay zekâlar öznel bilinci, anlam üretimini ve varoluşsal derinliği gerçek anlamda deneyimleyemezler. Bu noktada Searle’ün semantik yetersizlik eleştirisi, Dreyfus’un bedenlenmiş zihin anlayışı ve Otto’nun numinöz tecrübe vurgusu, yapay sistemlerin bu tür yaşantılara yalnızca yüzeysel düzeyde yaklaşabileceği fikrini ortaya çıkarmaktadır. Buna karşılık, Ray Kurzweil bilinçli yaşantının biyolojik temellere indirgenemeyeceğini, yeterince gelişmiş yapay sistemlerin bilinç geliştirebileceğini öne sürmektedir. Ayrıca Alan Turing imitasyon oyunu aracılığıyla zekâyı gözlemlenebilir davranışlar üzerinden değerlendirmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada, yapay zekânın dinî tecrübeyi ancak bilinç, duygu, beden ve anlam üretimiyle birleştiği ölçüde yaşayabileceğini söylenebilir; bu unsurlar olma ise yalnızca taklit düzeyinde bir benzeşim gerçekleştirebileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

din felsefesi , dinî tecrübe , Yapay Zekâ , bilinç , mistik tecrübe

References

• Akdemir, F. (2006). Tanrı inancının temellendirilmesi ve William Alston’ın algı tecrübesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22(22), 167-178. doi:10.17120/omuifd.45049
• Albayrak, A. (2005). Dinî tecrübenin dışa vurum problemi. Milel ve Nihal, 2(2), 65-79.
• Aydın, M. S. (2010). Din felsefesi (12. bs). İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Centrone, S., Perini Brogi, C., & Reifberger, S. (2024). Machine translation: Early criticisms revisited. In Proceedings of the 2024 Conference on Human Centered Artificial Intelligence - Education and Practice, HCAI-EP 2024 (pp. 51-55). doi:10.1145/3701268.3701286
• Caymaz, A., & Ünsar, A. S. (2025). Dijital dünyada metaverse ve yapay zekâ teknolojilerinin işletmeler üzerindeki etkisi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 14(2), 603-635. doi:10.15869/itobiad.1603086
• Cevizci, A. (2005). Tecrübe. Paradigma felsefe sözlüğü (s. xx) içinde. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Çevik, M. (2017). Will it be possible for artificial intelligence robots to acquire free will and believe in God? Beytulhikme: An International Journal of Philosophy, 7(2), 75-87.
• Dağ, A. (2018). Transhümanizm: İnsanın ve dünyanın dönüşümü. Ankara: Elis Yayınları.
• Dreyfus, H. L. (1972). What computers can’t do? New York: Harper & Row.
• Gölgeli, K. (2025). Yapay zekâ ile reklam tasarımı: Reklamcılara yönelik bir araştırma. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 14(1), 319-336. doi.org/10.15869/itobiad.1527182
• Grzybowski, A., Pawlikowska-Łagód, K., & Lambert, W. C. (2024). A history of artificial intelligence. Clinics in Dermatology, 42(3), 221-229. doi.org/10.1016/j.clindermatol.2023.12.016
• Hemşinli, H. (2010). Dinî tecrübenin nesnelliği üzerine. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 33, 119-144.
• Hemşinli, H. (2021). Öznellik ve nesnellik kıskacında dini tecrübe. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Hoffmann, C. H. (2022). Is AI intelligent? An assessment of artificial intelligence, 70 years after Turing. Technology in Society, 68, 1-12. doi:10.1016/j.techsoc.2022.101893
• Huang, C., Zhang, Z., Mao, B., & Yao, X. (2023). An overview of artificial intelligence ethics. IEEE Transactions on Artificial Intelligence, 4(4), 799–819. doi:10.1109/TAI.2023.3234556
• James, W. (1902). The varieties of religious experience. London: Longmans.
• Johansson, K. (2022). Lived religion and mystical experiences: Finding an inclusive umbrella concept for varieties of experiences deemed religious. Approaching Religion, 12(1), 132-148. doi:10.30664/ar.111061
• Kurzweil, R. (2005). The singularity is near: When humans transcend biology. New York: Penguin Publishing Group.
• Negrotti, M. (2019). Hubert Dreyfus, the artificial and the perspective of a doubled philosophy. AI & Society, 34(2), 195–201. doi:10.1007/s00146-018-0800-5
• Otto, R. (1924). The idea of the holy. Oxford: Oxford University Press.
• Peterson, M., Hasker, W., Reichenbach, B., & Basinger, D. (2009). Akıl ve inanç (2. bs). İstanbul: Küre Yayınları.
• Russell, S., & Norvig, P. (2003). Artificial intelligence: A modern approach (2nd ed.). London: Prentice Hall.
• Searle, J. R. (1980). Minds, brains, and programs. The Behavioral and Brain Sciences, 3(3), 417-457.
• Smart, N. (1965). Interpretation and mystical experience. Religious Studies, 1(1), 75-87. doi:10.1017/S0034412500002341
• Sokolowski, R. (1988). Natural and artificial intelligence. Daedalus, 177(1), 45-64.
• Sokolowski, R. (2008). Phenomenology of the human person. Cambridge: Cambridge University Press.
• Stace, W. T. (2004). Mistisizm ve felsefe (A. Tüzer, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Süleyman-Akdemir, B. (2021). William James’in mistik tecrübe tahlili fenomenolojik mi yoksa felsefi midir? Eskiyeni, 43, 213-236. doi:10.37697/eskiyeni.857680
• Tan, A. (2023). Bir din felsefesi problemi olarak Gazali’de dini tecrübe. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Tan, S. C., Modra, L., & Hensman, T. (2025). AI ethics for the everyday intensivist. Critical Care and Resuscitation, 27, 1-4. doi:10.1016/j.ccrj.2025.100115
• Turing, A. (1950). Computing machinery and intelligence. Mind, 59(236), 433-460. doi:10.1093/mind/lix.236.433
• Tüzer, A. (2006). Dinî Tecrübe ve Mistisizm. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tüzer, A. (2019). Dinî tecrübe, ibadet ve dua. L. Tokat (Ed.), Din felsefesi (s. 167-186) içinde. İstanbul: Bilay Yayıncılık.
• Uludağ, S. (2007). Mistisizm. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 30). Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
• Yaran, C. S. (2009). Dini Tecrübe ve Meûnet. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Yüce, F. (2016). Dini ve Mistik Tecrübede Evrensel Öz. Ankara: Elis Yayınları.
• Yüce, F. (2017). Dini ve mistik tecrübelerin güvenilirliği açısından analojiler: Duyu tecrübesi analojisinden duyu tecrübesi analojisine geçiş. Felsefe Dünyası, 66, 207-231.