Varlıkla Yokluğun Eşiğinde, Tekinsiz Bir Vadide: Rimini Protokoll’ün Unheimliches Tal / Uncanny Valley Oyunu Üzerine

Year 2023, Issue: 50, 56 - 65, 26.12.2023

Melike Saba Akım

https://doi.org/10.26650/sdsl2023-1343139

Abstract

Konvansiyonel Batı tiyatrosunun merkezinde Aristotelesçi konvansiyona özgü mevcudiyet (presence) nosyonu bulunur. Çağdaş tiyatro ise metin-merkezli Batı tiyatrosunun mevcudiyet nosyonunu tersinleyen bir yönelimle, bir namevcudiyet (absence) estetiği önermektedir. Çağdaş tiyatronun özellikle 1990’lı yıllardan itibaren benimsediği bu estetik model, dijital dramaturjiler ekseninde kurulan güncel yapımlarda da çeşitli biçimleriyle karşımıza çıkar. Alman tiyatro ekibi Rimini Protokoll, çok sayıdaki deneysel dramaturjik yaklaşımıyla namevcudiyete dayalı karşı-teatral bir estetik sunmaktadır. Çalışmada, Rimini Protokoll’ün 2018 tarihli Unheimliches Tal / Uncanny Valley (Tekinsiz Vadi) isimli yapımı, insan-oyuncuyu merkezden kaldırarak yerine animatronik bir robot koyması bakımından incelenmiştir. Dijital tiyatronun en çarpıcı örneklerinden biri olarak öne çıkan bu yapım, insan-oyuncunun sahnedeki varlığını animatronik bir kopyayla silmekte, varlıkla yokluk eşiğinde tekinsiz bir teatrallik önermektedir. Söz konusu bu teatralliğin nasıl bir yerden kurulduğunu anlayabilmek adına, makalenin giriş bölümünde tekinsizlik kavramı, yapıma adını veren “tekinsiz vadi” metaforu üzerinden ele alınmıştır. Akabinde, tiyatro ve tekinsizlik nosyonuna ilişkin akademik literatür, özellikle hayalet metaforuna odaklanarak aktarılmıştır. Bu aşamada, çağdaş tiyatro estetiğini ve dolayısıyla teorisini büyük ölçüde etkileyen isimlerden Jacques Derrida’nın Batı tiyatrosu üzerine görüşleri, düşünürün bulunuş metafiziği, söz-merkezlilik (logocentrism) ve hayalet-bilim (hauntology) kavramlarına odaklanarak serimlenmiştir. Makalede, Unheimliches Tal / Uncanny Valley, çerçevesi çizilen bu nosyonlar bağlamında değerlendirilmiştir. Makale, söz konusu bu tartışma ekseninde, genelde çağdaş tiyatro ve dijital dramaturjiler odaklı yapımların, özelde Unheimliches Tal /Uncanny Valley oyununun nasıl bir teatrallik önerdiği sorusuna odaklanarak noktalanmıştır.

Keywords

Karşı-teatrallik, Dijital tiyatro, Tekinsizlik, Hayalet-bilim, Rimini Protokoll

At the Edge of Presence and Absence in an Uncanny Valley: On Rimini Protokoll’s Unheimliches Tal / Uncanny Valley

Abstract

Conventional Western theatre is based on the Aristotelian notion of presence. Contemporary theatre, however, proposes an aesthetic of absence. Its orientation differs from the notion of presence found in text-centred Western theatre. This aesthetic model, adopted by contemporary theatre since the 1990s, also appears in various forms in current productions based on digital dramaturgies. Rimini Protokoll, a German theatre company with many experimental approaches, presents an anti-theatrical aesthetic based on absence. This study analyses Rimini Protokoll’s 2018 Unheimliches Tal / Uncanny Valley in terms of removing the human actor from the centre and replacing him with an animatronic robot. This production, which stands out as one of the most striking examples of digital theatre, erases the presence of the human actor on stage with an animatronic copy, proposing an uncanny theatricality that oscillates between presence and absence. To understand how this theatricality is constructed, the concept of the uncanny is analysed in the introductory part of the article through the metaphor of the “uncanny valley.” Subsequently, the academic literature on theatre and the notion of the uncanny is presented, with a particular focus on the metaphor of the ghost. The following section presents Jacques Derrida’s views onWestern theatre, focusing on his concepts of the metaphysics of presence, logocentrism, and hauntology. The article examines Unheimliches Tal / Uncanny Valley in the context of those concepts and then concludes with a consideration of the theatricality of this production in relation to contemporary theatre productions and digital dramaturgies.

Keywords

Anti-theatricality, digital theatre, uncanny, hauntology, Rimini Protokoll

References

• Akım, M. S. (2022). Logostan Kurtulmak: Yirminci Yüzyıl Dramında Karşı-Anlatı. İstanbul: Habitus Kitap. google scholar
• Artaud, A. (1993). Tiyatro ve İkizi (B. Gülmez, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Bair, D. (1990). A Biography: Samuel Beckett. New York: Touchstone Book. google scholar
• Blau, H. (1987). The Eye of Prey: Subversions of the Postmodern. Bloomington & Indiana: Indiana University Press. google scholar
• Carlson, M. (2004). The Haunted Stage: The Theatre as Memory Machine. ABD: University of Michigan Press. google scholar
• Cixous, H. (1999). Enter the theatre (in between) (B. J. Mallet, Çev.). Modern Drama, 42(3), 301-314. http://dx.doi.org/10.1353/mdr.1999.0006 google scholar
• Craig, E. G. (2004). The actor and the über-marionette. In Edward Gordon Craig -A Vision ofTheatre, pp. 287-298. UK: Routledge. google scholar
• Derrida, J. (2007). Marx’ın Hayaletleri (A. Tümertekin, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. google scholar
• Derrida, J. (2000). Sufle söz. (P. B. Yalım, Çev.). Yazı ve Fark içinde (s. 227-263). İstanbul: Metis Yayınları. google scholar
• Derrida, J. (2000). Vahşet tiyatrosu ve temsilin kapanımı. (P. B. Yalım, Çev.). Yazı ve Fark içinde (s. 307-330). İstanbul: Metis Yayınları. google scholar
• Goebbels, H. (2015). Aesthetic of Absence. London: Routledge. google scholar
• Goffman, E. (2014). Günlük Yaşamda Benliğin Sunumu. (B. Cezar, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları. google scholar
• Işıltan, Ö. (2021). Rimini Protokoll’den Tekinsiz Vadi, TEB Oyun Dergisi, 42, 22-25. google scholar
• Mori, M., MacDorman, K. F., Kageki, N. (2012). The uncanny valley [From the field], IEEE Robotics & Automation Magazine, 19(2), 98-100. http://dx.doi.org/10.1109/MRA.2012.2192811. google scholar
• Sayın, Z. (2018). Ölüm Terbiyesi. İstanbul: Metis Yayınları. google scholar
• Caballar, R. D. (2019). What is the uncanny valley, IEEE Spectrum. Erişim adresi: https://spectrum.ieee.org/what-is-the-uncanny-valley google scholar
• Medenica, I. (2020). A digital talk about an analogue art: interview with Erika Fischer-Lichte, Critical Stages: The IATC Journal (22). Erişim adresi: https://www.critical-stages.org/22/a-digital-talk-about-an-analogue-art-interview-with-erika-fischer-lichte/ google scholar
• (Çevirimiçi), https://kultur.beykozkundura.com/genel/uncanny-valley-tekinsiz-vadi/, 17.07.2023. google scholar
• (Çevirimiçi), https://teknoloji.org/animatronik-teknolojisi-eglence-sektorunun-robotikleri/, 17.07.2023. google scholar
• (Çevirimiçi), https://www.rimini-protokoll.de/website/en/project/unheimliches-tal-uncanny-valley, 17.07.2023. google scholar
• (Çevirimiçi), https://www.rimini-protokoll.de/website/en/project/temple-du-present, 23.10.2023. google scholar