ERKEN İSLAMİ DÖNEM MAZDEKİZM KÖKENLİ EZOTERİK TARİKATLARIN DOKTRİNLERİ VE RİTÜELLERİ (7-9. YÜZYILLAR)

Year 2018, Issue: 9, 59 - 79, 12.12.2018

İbrahim Çeşmeli

Abstract

7. yüzyılın ilk yarısından itibaren Arapların önce Irak, İran ve ardından Orta Asya’da hâkimiyet kurmasından sonra bu topraklarda İslamiyet’in yayılmasıyla farklı bir sosyokültürel ortam oluşmaya başlamıştı. Bu durumdan özellikle başta İranlılar olmak üzere bu topraklarda yaşayan diğer topluluklar da rahatsız olmuşlardı. Bu rahatsızlıkların ana sebepleri siyasi, ekonomik ve dinseldi. İranlıların yüzyıllardır hâkim olduğu stratejik öneme sahip bu verimli topraklar Arapların eline geçmiş, İpek Yolu hâkimiyetini kaybetmişlerdi. Bölgedeki ekonomik güç Arapların kontrolüne geçmişti. Yüzlerce yıl Zerdüştlük inancının hâkimiyetinde olan İran ve Orta Asya topraklarında İslamiyet’in yayılmasıyla yerel halklar ve ileri gelenler bu durumdan çok rahatsız olmuşlardı. Bölgedeki siyasi ve dinsel güç el değiştirdikten sonra İran ve Orta Asya topraklarında Araplara karşı gizli tarikatlar oluşmaya başlamıştı. Bu tarikatların gerçek amacı siyasi ve dinsel hâkimiyetin tekrar İranlıların eline geçmesiydi. Bu ezoterik tarikatlar görünürde İslami özellikle de Şii gibi gözükse de özünde Zerdüşt-Mazdek inancı yatıyordu. Aynı zamanda Hindu, Budist, Mani, Hıristiyan ve Yunanlı çeşitli felsefi ve Materyalist öğretilerin de çok önemli etkileri olmuştur. Bu araştırmada özellikle bu ezoterik tarikatların fazla bilinmeyen öğretileri ve ritüelleri ile İslamiyet öncesi inançlarla bağlantıları üzerinde durulmuştur. 

Keywords

İran, Orta Asya, Zerdüşlük, Mazdekizm, İslamiyet, ezoterik tarikatlar

THE DOCTRINES AND RITUALS OF ESOTERIC CULTS OF MAZDAKISM ORIGIN FROM EARLY ISLAMIC PERIOD (7TH – 9TH CENTURIES) Abstract

Abstract

After the first half of the 7th century, a different socio-cultural environment emerged in Iraq, Iran and Central Asia as a result of the diffusion of Arabs and Islam into these lands. Starting with the Iranians, communities living in these areas were disturbed by this situation. The main reasons for the discomfort were political, economic and religious. These strategically significant territories, once under the sovereign of Iranians, were now controlled by Arabs and the Silk Road was lost to them. In other words, Arabs took over the economic control of the region. The local people and rulers were worried by the fact that Islam was spreading in Iran and Central Asia which had been under the domination of Zoroastrianism. Just after the change in the political and religious dimensions, secret cults began to emerge in Iranian and Central Asian territories. The main purpose of this emergence was to give the political and religious authority back to Iranians. Although these cults seemed to be rooted in Islam, especially Shi’ism, they based on Zoroastrianism- Mazdakism beliefs. What is more, they were influenced by Hinduism, Buddhism, Manichaeism, Christianity and various Greek philosophical and Materialist doctrines. This paper focuses mainly on the less unknown doctrines and rituals of these esoteric cults and their relation to pre-Islamic beliefs., 

Keywords

Iran, Central Asia, Zoroastrianism, Mazdakism, Islam, esoteric cults

References

• Albiruni. 1879. The Chronolgy of Ancient Nations (Vestiges of the Past), tr. E. Sachau, London.
• Baghdadi. 1919. Moslem Schisms and Sects (Al-Fark Bain al-Firak), I, tr. K. C. Seelye, New York: California University Press.
• Baghdadi. 1978. Moslem Schisms and Sects (Al-Fark Bain al-Firak), II, tr. A. S.
• Halkin, Philadelphia: Porcupine Press. Bağdadî. 2014. Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. E. R. Fığlalı, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Baladhuri. 1924. The Origins of the Islamic State (Kitab Futûh al-Buldân), I-II, tr. F.C. Murgotten, New York: Colombia University. Crone, P. The Nativist Probhets of Early Islamic Iran: Rural Revolt and Local Zoroastrianism, New York: Cambridge University Press, 2012.
• Cürcânî. 2015. Şerhu’l Mevâkıf, I-III, çev. Ö. Türker, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Cüveynî. 2013. Tarih-i Cihan Güşa, çev. M. Öztürk, İstanbul: Türk Tarih Kurumu.
• Fakih. 2013. “Muhtasaru Kitâbi’l Büldan”, Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler, der. ve çev. Y. Z. Yörükan, İstanbul: Ötüken, 191-243.
• Firdausi. 1915. The Shahnama of Firdausi, VII, tr. A.G. Warner-E. Warner, London: Kegan Paul, Trench, Trubner&Co.Ltb.
• Gardizi. 2011. The Ornament of Histories, A History of the Eastern Islamic Lands AD 6501041, The Persian Text of Abu Sa'id 'Abd Al-Hayy Gardizi, tr. and ed. C. E. Bosworth, LondonNew York: I. B. Tauris Isfandiyár. 1905. An Abridged Translation of the History of Ṭabaristán, tr. E. G. Browne, Leiden: Brill.
• İbn Hazm. 1909. The Heterodoxies of the Shiites, tr. I. Friedlaender, New Haven.
• İbnü’l Esîr. 1986. İslam Tarihi (El-Kamil Fi’t Tarih), V, çev. Y. Apaydın, İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l Esîr. 1986. İslam Tarihi (El-Kamil Fi’t Tarih), VI, çev. A. Köşe, İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l Esîr. 1986. İslam Tarihi (El-Kamil Fi’t Tarih), VII, çev. A. Ağırakça, İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l Esîr. 1989. İslam Tarihi (El-Kamil Fi’t Tarih), I, çev. A. Köşe, İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l Esîr. 2016. İslam Tarihi (El-Kâmil Fi’t Târih), IV, çev. A. Ağırakça, B. Eryarsoy, Z. Tüccar, A. Özaydın, Y. Apaydın, A. Köşe, İstanbul: Ocak Yayıncılık.
• Juvaini. 1958. Genghis Khan, The History of the World Conqueror, tr. J.A. Boyle, Manchester University Press.
• Khallikan. 1843. Ibn Khallikan's Biographical dictionary, 1-4, tr. M. G. de Slane, Paris: Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland. Madelung, W. 1988. Religious Trends in Early Islamic Iran, Albany.
• Maqdisi. 1899-1919. Le livre de la création et de l'histoire, I-VI, ed. and tr. Cl. Huart, Paris: Ernest Leroux Mas’udi. 1861-1877.
• Les Prairies D'or, I-IX, ed. and tr. B. de Meynart-P. de Courtdeille, Paris.
• Nadim. 1970. The Fihrist of al-Nadim: A Tenth-Century Survey of Muslim Culture, I-II, Ed. tr. Bayard Dodge, New York & London: Columbia University Press.
• Nawbakhtī. 2007. Shi'a Sects: (Kitab Firaq Al-Shi'a), tr. A. K. Kadhim, London: ICAS Press.
• Nizam al-Mulk. 1960. The Book of Government or Rules for Kings, tr. H. Darke, New Haven: Yale University Press.
• Shahrastani.1850. Heligionspartheien und Philosophen-Schulen: Zum ersten Male vollständig aus dem Arabischen übersetzt, Halle:C.A. Schwetschke und Sohn.
• Shahrastani. 1984. Muslim Sects and Divisions. The section of Muslim Sects in Kitab al-Milal wa’l-Nihal, tr. A.K. Kazi and J.G. Flynn, London: Kegan Paul International. Şehristânî, Milel ve Nihal (el-Milel ve’n Nihal), çev. M. Öz, İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Tabari. 1987. The History of Tabari, XXXVII, tr. P.M. Fields, Albany: State University of New York Press.
• Tabari. 1991. The History of Tabari, XXXIII, tr. C.E. Bosworth, Albany: State University of New York Press.
• Tabari. 1995. The History of Tabari, XXVIII, tr. J.D. McAuliffe, Albany: State University of New York Press. Tabari. 1999. The History of Tabari, V, tr. C.E. Bosworth, Albany: State University of New York Press.
• Tammam. 1998. An Ismaili Heresiography: The 'Bāb al-Shayṭān' from Abū Tammām's Kitāb alshajara, ed. W. Madelung and P. E. Walker, Leiden-Boston-Köln: Brill.
• Yarshater, E. 2008. “Mazdakism”, The Cambridge History of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods 3(2), ed. E. Yarshater, Cambridge University Press, 991-1024.