The Ottoman Period Settlement on the Istanbul Historical Peninsula

Year 2021, Issue: 15, 61 - 92, 05.02.2021

İsmail Büyükseçgin

Abstract

With the Marmaray-Metro excavations carried out in 2004, it was revealed that the settlement date of the Istanbul Historical Peninsula goes back to 8000-8500 BC. According to the sources, the first name of the city was Byzantion and it was founded in 658 BC. From this date until 196 it was the Megaras period, after which, the city passed to the Roman Empire between 196-395, becoming the capital of the empire in 330. After the separation of the Roman Empire in 395, the city continued its existence as the capital of the Eastern Roman Empire (Byzantium) until 1204. In 1024 the city was invaded by the crusader army and remained under the rule of the Latin Crusader Empire until 1261. The city again fell under the rule of Byzantine families (Kommenos) from 1261 to 1453 and afterwards, with the conquest of Istanbul, it became the capital of the Ottoman Empire (Payitaht) lasting from 1453 to 1923. It has maintained its presence as the most important city of the Republic of Turkey since 1923. In this study, in order to understand the city of Istanbul, which has been home to different civilizations since its establishment and developed under the influence of many different cultures, the settlement and architectural traditions of the past were investigated. In this context, the factors affecting the settlement of the Historical Peninsula in the Ottoman period after the conquest were examined. The main settlement areas of administrative structuring (palaces, civilian mansions - large dwellings where official state activities were carried out by their owners - and military facilities) and Socio-cultural development related structuring (religious, ethnic, commercial) were determined and the changes they went through over time were revealed.

Keywords

İstanbul, Historical Peninsula, Mansions, Military Areas, Jannisary, Barracks, settlement

İstanbul Tarihi Yarımada’da Osmanlı Dönemi Yerleşim

Abstract

2004 yılında yapılan Marmaray-Metro kazılarıyla, İstanbul Tarihi Yarımada’da yerleşim tarihinin M.Ö. 8000-8500 yıllarına kadar eskiye gittiği ortaya çıkmıştır. M.Ö. 658 yılında kurulan şehrin ilk ismi kaynaklara göre Byzantion’dur. Şehirde bu tarihten 196 yılına kadar Megaralılar dönemi, 196-395 yılları arası Roma İmparatorluğu dönemi yaşanmıştır ve şehir 330’da imparatorluğun başkenti olmuştur. Roma İmparatorluğu’nun 395 yılında bölünmesi sonrası, 1204 yılına kadar Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu’nun başkenti olarak mevcudiyetini sürdürmüş, 1204 yılında haçlı ordusu işgaline uğramış ve 1261 yılına kadar Latin Haçlı İmparatorluğu hâkimiyetinde kalmıştır. 1261-1453 yılları arasında tekrar Bizans aileleri (kommenoslar) hâkimiyetinde olan şehir, İstanbul’un fethi sonrası 1453-1923 yılları arasında Osmanlı Devleti’nin başkenti (Payitaht) olmuştur. 1923’ten günümüze kadar da Türkiye Cumhuriyeti’nin en önemli şehri olarak varlığını sürdürmektedir. Bu çalışmada, kuruluşundan itibaren değişik medeniyetlere ev sahipliği yaparak, birçok değişik kültür etkisinde gelişen İstanbul şehrini daha iyi anlamak adına, geçmişten gelen yerleşim ve mimari gelenek araştırılmıştır. Bu bağlamda, fethin ardından Osmanlı döneminde Tarihi Yarımada’da yerleşime etki eden faktörler incelenmiştir. Sosyo-kültürel gelişime bağlı (dini, etnik, sınıfsal) yapılaşmanın ve idari yapılaşmanın (saraylar, askeri tesisler, sahibi olan kişilerce resmî devlet faaliyeti yapılan sivil konaklar/büyük konutlar) ana yerleşim bölgeleri tespit edilerek bunların zaman içinde geçirdikleri değişimler ortaya konmuştur.

Keywords

İstanbul, Tarihi Yarımada, Konaklar, Askeri Alanlar, Yeniçeri, Kışlalar, Suriçi, İskan

Supporting Institution

Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir

References

• Asal, Rahmi. “Yenikapı Marmaray ve Metro Kurtarma Kazıları Buluntuları Işığında İstanbul’un Roma ve Bizans Dönemi Deniz Ticareti”. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 2010.
• Atasoy, Nurhan. İbrahim Paşa Sarayı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1972.
• Arseven, C. Esad. Eski İstanbul. Haz. Yelkenci Dilek. İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı İstanbul Kütüphanesi Yayınları,1989.
• Atasoy, A. Rıza ve M. Celalettin Atasoy. Tokat Reşadiye’li Sadrazam Seyyid Hasan Paşa Hayat Hikayesi ve Eserleri. İstanbul: Yenilik Basımevi, 1990.
• Ayanoğlu, İ. Fazıl. Yeniçeriler. İstanbul: (Basılmamış Yazma Eser), Özel Kolleksiyon 1963.
• Ayanoğlu, İ. Fazıl. Ok Meydanı ve Okçuluk. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, 1977.
• Ayverdi, E. Hakkı. 19. Asırda İstanbul Haritası. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Enstitüsü, 1958.
• Ayverdi, E. Hakkı. Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1989.
• Barkan, Ö. Lütfi ve E. Hakkı Ayverdi. İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri. İstanbul: Fetih Derneği Neşriyatı Baha Matbaası, 1970.
• Belge, Murat. İstanbul’u Gezerken. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Benli, Gülhan. “İstanbul Tarihi Yarımada’da Bulunan Han Yapıları ve Avlulu Hanların Koruma Sorunları.” Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2007.
• Bilecik, Gülberk. “Ayverdi Haritası’nın Işığında 19. Yüzyılda İstanbul’un Tarihi Yarımadasında İnşaat Faaliyetleri”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2004.
• Bilecik, Gülberk. “Ayverdi Haritası’nın Işığında 19. Yüzyılda Süleymaniye Semti.” Süleymaniye: Ulusal Sempozyum Şehir ve Medeniyet 23-25 Kasım 2007. İstanbul: Kocav Yayınları, 2011, 306-319.
• Bilici, Faruk. XIV. Louis ve İstanbul’u Fetih Tasarısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2004.
• Büyükseçgin, İsmail. “İstanbul Tarihi Yarımada’da Osmanlı Dönemi Topoğrafya Yerleşim İlişkisi ve Büyük Konutların Gelişim Süreci Üzerine Bir Değerlendirme”. Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2019.
• Büyükseçgin, İsmail “Eski Saray-Fatih’in ilk Sarayı ve Bilinmeyenler”. Turing 381 (2015): 34-39.
• Büyükseçgin, İsmail. “Bab-ı Meşihat”. Turing 390 (2017): 20-27. Canatar, Mehmet. İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 1009(1600). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 2004.
• Ceylan, Oğuz. “Geleneksel Türk Osmanlı Çarşı Yapılarının Oluşumu, Gelişimi ve Yakın Doğu Kültürleri ile Olan Etkileşimleri.” Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 1989.
• Ceylan, Oğuz. Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarında Edilgen Yangın Korunumu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri, Proje No: 200214, 2004.
• Cezar, Mustafa. “Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler.” İstanbul: Güzel Sanatlar Akademisi, Türk Sanatı Araştırma ve İncelemeleri I, 1963, 327- 414.
• Çeçen, M. Kazım. 2. Bayezid Suyolu Haritaları. İstanbul: İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Yayınları, 1997.
• Çelik, Gözde. “İstanbul Tarihi Yarımadası’nda Tanzimat Dönemi İdari Yapıları”. Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2007.
• Demircioğlu, Halil. Roma Tarihi. 1-2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Demirel İşli, Esin. “İstanbul Tekkeleri Mimarisi, Eklentileri ve Restorasyonu”, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 1998.
• Dirimtekin, Feridun. “14. Mıntıka (Blachernae) Surlar Saraylar ve Kiliseler. Fatih ve İstanbul.” İstanbul Fetih Derneği Dergisi 2 (1953): 193-222.
• Dirimtekin, Feridun. Fetihten Önce Marmara Surları. İstanbul: İstanbul Fetih Derneği Yayınları, 1953.
• Dirimtekin, Feridun. Fetihten Önce Haliç Surları. İstanbul: İstanbul Fetih Derneği Yayınları, 1956.
• Doğan, Osman. Sultan İkinci Abdulhamid Han Devri Osmanlı Mektepleri. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2007.
• Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 2. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayını, 1994.
• Eldem, Sedat Hakkı. İstanbul Anıları. 1. Cilt . İstanbul: Alarko Yayınları, 1979.
• Eldem, Halil Edhem. Yedikule Hisarı. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi, 1932.
• Eldem, Sedat Hakkı. Köşkler Kasırlar. 1. Cilt. , İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, 1969.
• Eldem, Sedat Hakkı. Köşkler Kasırlar. 2. Cilt. , İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, 1974.
• Eldem, Sedat Hakkı. Büyük Konutlar. Ankara: Yaprak Kitabevi, 1982.
• Eldem, Sedat Hakkı. Türk Evi. 1. Cilt. İstanbul: Taç Vakfı Yayınları, 1984.
• Eldem, Sedat Hakkı. Türk Evi. 2. Cilt. İstanbul: Taç Vakfı Yayınları, 1986.
• Eldem, Sedat Hakkı. Türk Evi. 3. Cilt. İstanbul: Taç Vakfı Yayınları, 1987.
• Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umur-ı Belediye, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, 1995.
• Eyice, Semavi. Eski İstanbul’dan Notlar. İstanbul: Küre Yayınları, 2006.
• Eyice, Semavi. Bizans Devrinde Boğaziçi. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2007.
• Fatih Mehmet II Vakfiyeleri. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı-Türk Vakfiyeleri No.1, 1938
• Galitekin, Ahmet Nezih. Ayvansarayi Hüseyin Hadikat-ül Cevami. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Gökçay, Metin. “Yenikapı Kazılarında Ortaya Çıkarılan Mimari Buluntular.” Günışığında İstanbul’un 8000 Yılı, Marmaray-Metro-Sultanahmet Kazıları. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Yayınları, 2007, 166-179.
• İnalcık, Halil. İstanbul Tarihi Araştırmaları. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• “İstanbul”. İslam Ansiklopedisi 5/2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1968, 1135-1214/168.
• İşli, H. Necdet ve İsmail Büyükseçgin. “Eski Odalar”. Turing 392 (2017): 52-57.
• İşli, H. Necdet ve İsmail Büyükseçgin. Osmanlı Devri İstanbul Camileri. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, 2017.
• İşli, H. Necdet ve Mehmet Kökrek. Yeniçeriler Remizleri ve Mezar Taşları. İstanbul: Dergah Yayınları, 2017.
• Janin, R. Constantinople Byzantine. Paris: Institute Français, 1950.
• Kahraman, Seyit Ali ve Yücel Dağlı. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. 2 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Kala, Ahmet. İstanbul Su Külliyatı-Maileziz Defterleri 8. İstanbul: İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Yayınları, 2000.
• Kaptı, Mevlüde. “İstanbul’da 19. yy. Sivil Kargir Mimarinin Korunması için Fener Bölgesi Örneğinde Bir Yöntem Geliştirilmesi.” Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 1998.
• Koçu, Reşat Ekrem. İstanbul Ansiklopedisi. 1-11 Cilt. İstanbul: Koçu Yayınları, 1958-1973.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. İstanbul Sarayları (Atmeydanı Sarayı-Pertev Paşa Sarayı-Çinili Köşk). İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1942.
• Konyalı İbrahim Hakkı. “Eski İstanbul’dan Yedikule”. Tarih Hazinesi Dergisi 4 (1951): 179-181.
• Kos, Karoly. Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul Mimarisinin Doğu Kökeni. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2008.
• Köroğlu, Gülgün. “Sur İçinde İmparatorluk Mekanları Konstantinopolis’te Bizans Sarayları.” Toplumsal Tarih Dergisi 152 (2006): 12-24.
• Kuban, Doğan. İstanbul Bir Kent Tarihi-Bizantion Konstantinopolis İstanbul. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
• Kütükoğlu, Mübahat. 20. Asra Erişen İstanbul Medreseleri. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Mamboury, Ernest ve Theodor Wiegand. Die Kaiserpalaste Von Konstantinopel. İstanbul: Alman Arkeoloji Enstitüsü, 1934.
• Mazlum, Deniz. 1766 Depremi: Belgeler Işığında Yapı Onarımları. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2011.
• Mehmet Ziya. İstanbul ve Boğaziçi. 2 cilt. İstanbul: Darültıbbatül Amire, H. 1336 (1917-1918).
• Mehmet Ziya. İstanbul ve Boğaziçi. İstanbul: Bika Kültür Kitaplığı, 2004.
• Ogan, Aziz. “1937 Yılında Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Topkapı Sarayı Hafriyatı”. Belleten 16 (1937): 317-335,
• Ortaylı, İlber. Türklerin Tarihi 2. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Öğretici, Akın. “Puta Atışlarına Genel Bir Bakış”. Erişim 25 Eylül 2020 http://www.tirendaz.com/tr/?page_id=1136
• Sertoğlu, Midhat. Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul: İnkılap Kitapevi, 1958.
• Şahenk, Hilmi. Bir Zamanlar İstanbul. İstanbul: İstanbul Belediyesi Yayınları, 1996.
• Tanzimat 1-2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1999.
• Tekindağ, M. C. Şehabettin. 1453’ten 1574’e Osmanlı Tarihi Ders Notları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980
• Tezcan, Hülya. Topkapı Sarayı ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi. İstanbul: Turing Yayınları, 1989.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı. Kapıkulu Ocakları. 1.cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1943.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı. Kapıkulu Ocakları. 2.cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1944.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı. Saray Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1945.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı. Osmanlı Tarihi 18. Yüzyıl. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1983.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı. İlmiyye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı. Çandarlı Vezir Ailesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Ülgen, Ali Saim. Fatih Devrinde İstanbul. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1939.
• Ünver, A. Süheyl. İstanbul’un Mutlu Askerleri ve Şehit Olanlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976.
• Ünver, A. Süheyl. “Yeniçeri Kışlaları”. Belleten 160 (1976):589-594.
• Ünver, A. Süheyl. Türk Evleri. İstanbul: Nakkaş Tezyini Sanatlar Merkezi Yayınları, 2013.
• Ürekli, Fatma. İstanbul’da 1894 Depremi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Vasiliev, A. A. Bizans İmparatorluğu Tarihi. Çev. Müfid Mansel. İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Wiener, Müller. İstanbul’un Tarihsel Topoğrafyası. Çev. Ülker Sayın. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Yüksel, İ. Aydın. 2. Beyazıt Yavuz Selim Devri. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayını, 2006.
• “Eski İstanbul Fotoğrafları Arşivi.” Erişim 25 Eylül 2020. www.eskiistanbul.net.
• “Burada İstanbul Var.” Erişim 25 Eylül 2020. www.istanbulium.net
• “Libarary of Congress.” Erişim 25 Eylül 2020. https://www.loc.gov/
• “Bnf Gallica.” Erişim 25 Eylül 2020. https://www.gallica.bnf.fr
• “University of Oxford.” Erişim 25 Eylül 2020. https://www.ox.ac.uk
• “National Gallerie of Canada.” Erişim 25 Eylül 2020. https://www.gallery.ca
• “İBB Atatürk Kitaplığı.” Erişim 25 Eylül 2020. http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/ataturkkitapligi/ index.php
• “Victoria Albert Museum.” Erişim 25 Eylül 2020. https://www.vam.ac.uk/collections/photographs
• “Devlet Arşivleri Başkanlığı.” Erişim 25 Eylül 2020. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• “Salt Araştırma.” Erişim 25 Eylül 2020. http://www.saltresearch.org
• “Getty Research Institute.” 25 Eylül 2020. http://www.getty.edu/research
• “İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Dairesi Başkanlığı.” 25 Eylül 2020. http://kutuphane.istanbul.edu.tr
• “Dm Dijital müze.” 10 Ocak 2021. http://www.tebozelmuze.com