A Sarcophagus and its Iconography from the Seljuk Period in Eskişehir Eti Archaeological Museum

Year 2024, Issue: 22, 335 - 360, 08.08.2024

Mürüvet Harman , Mehmet Anıl Kızılaslan

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.22.1443728

Abstract

Decorated tombstones from the Middle Ages seen in Central Anatolia and its surroundings are generally in the form of sarcophagi, rams, sheep and horses. These tombstones have been produced since the 12th century. On their surfaces, mostly feature depictions of humans, horses, lions, deer, birds, mountain goats, rabbits and snakes/dragons. It is seen that the figures in question are brought together with different and crowded compositional setups. One of the tombstones with this feature is currently exhibited in the stone artifacts section of Eskişehir Eti Archeology Museum. In the work with inventory number A.449-08 (A-161-68), a deer and a rabbit between two lions are placed on one of the side surfaces. This scene, in which the animals in question are shown in motion, gives the impression of a prey/ animal struggle at first glance. However, given the context of the scene and the symbolism of the lion, deer, and rabbit in the Middle Ages and earlier periods, an alternative interpretation appears plausible. In this study, an attempt was made to analyze the iconography of the scene on the sarcophagus. For this purpose, the symbolism of each motif and especially its connection with death were examined, taking into account their use on tombstones of the same period.

Keywords

Middle Age, Seljuk Period, sarcophagus, figure, iconography

Eskişehir Eti Arkeoloji Müzesinde Yer Alan Selçuklu Dönemi’ne Ait Bir Sanduka ve İkonografisi

Abstract

İç Anadolu ve çevresinde görülen Orta Çağ Dönemi’ne ait bezemeli mezar taşları genellikle sanduka, koç, koyun ve at şeklindedir. Bu mezar taşları 12. yüzyıldan itibaren üretilmeye başlanmıştır. Bunların yüzeylerinde daha çok insan, at, aslan, geyik, kuş, dağ keçisi, tavşan ve yılan/ejderha betimlemelerine yer verilmiştir. Söz konusu figürlerin farklı ve kalabalık kompozisyon kurguları ile bir araya getirildiği görülmektedir. Bu özelliğe sahip mezar taşlarından biri de Eskişehir Eti Arkeoloji Müzesinde taş eserler bölümünde sergilenmektedir. A.449-08 (A-161-68) envanter numaralı eserde yan yüzeylerinden birine iki aslan arasında kalan bir geyik ile bir tavşan yerleştirilmiştir. Söz konusu hayvanların hareket hâlinde gösterildiği bu sahne, ilk bakışta bir av/hayvan mücadelesi izlenimi vermektedir. Fakat sahnenin kurgusu ile aslan, geyik ve tavşanın Orta Çağ ve öncesinde yüklendiği manalar göz önüne alındığında farklı bir değerlendirme de mümkün gözükmektedir. Bu çalışmada sanduka üzerindeki sahnenin ikonografik çözümlenmesi yapılmaya çalışılmıştır. Bunun için her bir motifin aynı dönem mezar taşlarındaki kullanımları da göz önüne alınarak sembolizmi ve özellikle ölüm ile bağlantısı irdelenmiştir.

Keywords

Orta Çağ, Selçuklu Dönemi, sanduka, figür, ikonografi

References

• Akarsu, Babür Mehmet ve Seda Akarsu. “Afyonkarahisar Figürlü Türkmen Mezar Taşlarında Dini Motifler.” 18. Türk Tarih Kongresi/18th Turkish Congress of History, Kongreye Sunulan Bildiriler I. Cilt. Haz. Semiha Nurdan ve Muhammed Özler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018, 31-54. google scholar
• Albayrak, Yusuf. “Anadolu’da Artemis Kültü.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2008. google scholar
• Alsan, Şenay Sayın ve Sinem Akın. “Türk Kültür ve Sanatında Geyik Sembolizmi.” Ulakbilge 45 (2020): 215-226. google scholar
• Altın, Alper. “Taşkın Paşa (Damsa) Külliyesi İçerisinde Yer Alan Hızır Bey Türbesindeki Sandukalar.” SUTAD 45 (2019): 383-408. google scholar
• Armutak, Altan. “Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi.” İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi 28/2(2002): 411-427. google scholar
• Ataç, Nergis. “Onikinci ve Onüçüncü Yüzyıllarda Anadolu’da Bizans-Selçuklu Kültürel İlişkileri ve Yerel (Yerleşik) Sanat.” Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2021. google scholar
• Baldick, Julian. Hayvan ve Şaman Orta Asya’nın Antik Dinleri. Çev. Nevin Şahin. İstanbul: Hill Yayınları, 2010. google scholar
• Balcı, Mustafa. “Bilinmeyen Bir 12 Hayvanlı Takvim Risalesi: Takvîm-i Tatar Ma’a-Acem.” Türkbilig 20 (2010): 85-96. google scholar
• Barışta, H. Örcün. “Konya İnce Minaresi‘ndeki 15-16. Yüzyıl Sembolik Lahitlerden Örnekler.” XII. Türk Tarih Kongresi III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, 1073-1077. google scholar
• Başkan, Seyfi. Karamanoğulları Dönemi Konya Mezartaşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996. google scholar
• Bihalji-Merin, Oto, Alojz Benac ve Toso Dabac. Steine Der Bogomile. Viyana ve Münih: Verlag Anton Schroll and Co., 1964. google scholar
• Biray, Nergis. “12 Hayvanlı Türk Takvimi -Zamana ve İnsana Hükmetmek-.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 15/39 (2009): 671-682. google scholar
• Bozer, Rüstem ve Muarrem Çeken. Anadolu Selçuklu Çağı Mirası Müze Eserleri 1-2. Ankara: Selçuklu Belediyesi Yayınları, 2016. google scholar
• Bölükbaş, Eli ve Sema Etikan. “Aksaray Müzesinde Sergilenen Sandukalı Mezar Taşları ve Süsleme Özellikleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 13/75 (2020): 230-246. google scholar
• Çaycı, Ahmet. Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002. google scholar
• Çetinaslan, Mustafa, Hüseyin Muşmal ve İbrahim Kunt. “Beyşehir Yöresinde XV-XVI. Yüzyıla Tarihlenen Sanduka Örnekleri.” İSTEM 22 (2013): 95-116. google scholar
• Çirkin, Sergen. Güney Sibirya Arkeolojisi ve Şamanizm. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. “Türk Sanatı’nda Görülen Geyik Figürlerinin Sembolizmi.” Toplumsal Tarih 18 (1995): 33-42. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatı’nda Hayvan Sembolizmi, (Proto-Türk Devrinden, M.S. 14. Yüzyıla Kadar Efsanevî ve Yırtıcı Hayvanların Sembolizmi Üzerine Bir Deneme). Konya: Kömen Yayınları, 2014. google scholar
• Dalkesen, Nilgün. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültüründe Geyik Kültü.” Milli Folklor 27/106 (2015): 58-69. google scholar
• Daneshvari, Abbas. Animal Symbolism in Warqa wa Gulshah. Oxford: Oxford Üniversitesi, 1986. google scholar
• Demir, Erkan. “Türkülerde Geyik.” Geyik Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali ve Erkan Demir. İstanbul: Kitabevi, 2013, 141-175. google scholar
• Demiriz, Yıldız. “Konya Müzesinde Özel Durumdaki Bir Kabartma Hakkında.” Sanat Tarihi Yıllığı 3 (1970): 221-230. google scholar
• Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’an-ı Kerim. “Zümer Suresi-53. Ayet Tefsiri.” Erişim 11 Haziran 2024, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Zümer-suresi/4111/53-ayet-tefsiri google scholar
• El Barbary, Mohamed N., Ehab Ali, Aisha Al Tohamy. “Shiite Connotations on Islamic Artifacts From The Fatimid Period (358-567 A.H/ 969-1171 A.D).” Preserved in The Museum Of Islamic Art in Cairo International Journal of Heritage, Tourism And Hospitality 11/3/2 (2017): 121-137. google scholar
• Ergun, Pervin. “Alevilik-Bektaşilikteki Tavşan İnancının Mitolojik Kökleri Üzerine.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Dergisi 60 (2011): 281-312. google scholar
• Esin, Emel. “SİN (Bosna-Hersek’de Bogomillere Atfedilen, XIII-XVI. Asırlardan Lahidler ile Anadoludaki XII-XIV. Yüzyıllardan Müşahhas Tasvirli Türk Mezar Taşları Arasında Bir Mukayese).” Orijentalni Institutu Sarajevu 30 (1980):107-138. google scholar
• Eyice, Semavi. “Kırşehir’de H. 709 (=1310) Tarihli Tasvirli Bir Türk Mezar Taşı.” Reşit Rahmeti Arat İçin. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1966, 208-243. google scholar
• Gülhan, Tuğçe. “Başlangıcından XIV. Yüzyıla Kadar Türk Sikkelerinde Hayvan Figürleri.” Yüksek Lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2015. google scholar
• Gönülal, Özand. “Seyitgazi Müzesindeki Mezar Taşları.” Eskişehir II. Selçuklu Eserleri Semineri Bildirileri 23-24 Temmuz 1990. Eskişehir: Eskişehir Valiliği Yayınları, 1990, 57-61. google scholar Gündoğdu, Hamza. “Afyon’da Yeni Bulunmuş Figürlü Bir Mezartaşı Hakkında.” Sanat Tarihi Yıllığı XII (1983): 61-93. google scholar
• Gündoğdu, Hamza. “Tokat’tan Bir Kaç Figürlü Kabartma Hakkında.” Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 13 (2004): 65-93. google scholar
• Hoppal, Mihaly. Avrasya’da Şamanlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018. google scholar
• Hussein, Ahmed Awaad. “Symbolism in Fatimid Pottery Decorative Arts.” ûiJ^J fUl jUjVI âJ^ 278-292 :(2013) 6/16 “^jJl ûM J^l ^ -->” M>J'. Erişim 11 Haziran 2024, https:// journals.ekb.eg/article_32599.html google scholar
• İnayet, Alimcan. “Uygur Kültüründe Geyik.” Geyik Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali ve Erkan Demir. İstanbul: Kitabevi, 2013, 44-54. google scholar
• Kadiroğlu, Mine ve Bülent İşler. Gürcü Sanatının Ortaçağı. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2010. google scholar
• Kalafat, Yaşar ve İbrahim Mustafa Vuslat Noyan Güven. “Altay Türk Halk İnançlarından Anadolu’ya Dair Bazı Tespitler.” Arış VI (2011): 60-75. google scholar
• Kalla, Gâbor. “Date Palms, Deer/Gazelles And Birds in Ancient Mesopotamia And Early Byzantine Syria. A Christian Iconographic Scheme And Its Sources in The Ancient Orient.” Across Themedıterranean Dıterranean-Along The Nıle Studies in Egyptology, Nubiology And Late Antiquity Dedicated toLâszlö Törökon The Occasion of His 75th Birthday. 2. Cilt. Ed. By Tamas A. Bacs, Âdam Bollok ve Tivadar Vida. Budapeşte: Güzel Sanatlar Müzesi, 2018, 863-899. google scholar
• Karadavut, Zekeriya ve Ünsal Yılmaz Yeşildal. “Anadolu-Türk Folklorunda Geyik.” Milli Folklor 19/76 (2007): 102-112. google scholar
• Karadzhova, Darinka. “3a hhkou cumboiu BBpxy öoroMuncKMTe Hagppoöua (cmenKu) b EocHa u XepneroBHııa u BerneBynoBOTO koio Ha non HepeMua (On Some Symbols Found on Bogomil Tombstones in Bosnia and Herzegovina (Stecci) and the Beelzebub Kolo of Priest Jeremiah),” S'/>aw e-cnucaHue b oönacmma Ha xyMammapucmuKama X-XXI 19 (e-journal in the field of humanities dedicated to Bulgarian studies spanning 10-th through 21-st century) (2021), erişim 11 Haziran 2024, http://www.abcdar.com/magazine_XIX.php google scholar
• Karamağaralı, Beyhan. “Sivas ve Tokat’taki Figürlü Mezar Taşlarının Mahiyeti Hakkında.” Selçuklu Araştırmaları Dergisi II (1970): 75-109. google scholar
• Karamağaralı, Beyhan. “Anadolu’da XII-XVI. Asırlardaki Tarikat ve Tekke Sanatı Hakkında.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1973): 247-276. google scholar
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992. google scholar
• Karayel, Salih Emre ve Ali Albayrak. “Alevî-Bektâşî İnanç Sisteminde Hayvanlarla İlgili Mitolojik Unsurlar.” Turkish Academic Research Review 5/3 (2020): 438-455. google scholar
• Kawami, Trudy S. “Deer in Art, Life And Death in Northwestern Iran.” Iranica Antiqua 40 (2005): 107-131. google scholar
• Kazhdan, Alexander A. ‘Deer’. Oxford Dictionary of Byzantium. C. I. New York: Oxford Üniversitesi, 1991, 598-599. google scholar
• Kırıkçı, Emine. “12. ve 13. Yüzyılların Anadolu Türk Süsleme Sanatında Güneş, Ay ve Yıldız Simgelerinin Değerlendirilmesi.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2004. google scholar
• Kıymet, Kurtuluş. “Anadolu’da MÖ 2. Binde Üretilen Çivi Yazılı ve Hiyeroglifli Madeni Eserler.” OANNES-Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi 3/1 (2021): 189-233. google scholar
• Kuban, Doğan. Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008. google scholar
• Kuban, Doğan. Batıya Göçün Sanatsal Evreleri. Ed. Emre Yalçın. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2010. google scholar
• Mandaloğlu, Mehmet. “Türk Mitolojisinden Anadolu’ya Taşınan Kültür: Geyik Motifi.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/27 (2013): 382-391. google scholar
• Meriç, Cem. “Bayramiç Yöresi Tahtacı Türkmenlerinde Ölüm Etrafında Oluşan İnanış ve Ritüeller.” Kültür Araştırmaları Dergisi 1/1 (2018): 70-80. google scholar
• Mülayim, Selçuk. Değişimin Tanıkları Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1999. google scholar
• Nouri, Najmeh ve Sayed Hashem Hosseyni. “Mısır Fatımiler Dönemi’nde Hayvan Motifli Lüster Kapları ve İran Orta Çağı Çömlekçilik Ürünleri Üzerine Bir Araştırma.” TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 23 (2018): 211-225. google scholar
• Oğuz, Burhan. Mezartaşında Simgeleşen İnançlar. İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı Yayınları, 1983. google scholar
• Otto-Dorn, Katharina. “Türkische Grabsteine Mit Figurenreliefs Aus Kleinasien.” Ars Orientalis 3 (1959): 63-76. google scholar
• Otto-Dorn, Katharina. “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia.” Kunst Des Orients 12 */2 (1978-79): 103-149. google scholar
• Ögel, Bahattin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006. google scholar
• Ögel, Bahattin. “Türk Mitolojisinde Geyik.” Geyik Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali ve Erkan Demir. İstanbul: Kiatbevi, 2013, 27-43. google scholar
• Önder, Mehmet. “Konya Mezar Taşlarında Şekil ve Süsleme.” Türk Etnografya Dergisi XII (1970): 5-16. google scholar
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuk Mimarisinde Arslan Figürü.” Anadolu 13 (1969): 1-41. google scholar
• Öney, Gönül. “Anadolu’da Selçuk Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı Kartallı, Şahinli ve Arslanlı Mezar Taşları.” Vakıflar Dergisi 8 (1969): 283-291. google scholar
• Öney, Gönül. Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1978. google scholar
• Özdemir, Yurdagül. “Anadolu’da Bizans-Selçuklu Kültürel Etkileşiminin Sanata Yansımaları.” Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2020. google scholar
• Parlar, Güldegül. Anadolu Selçuklu Sikkelerinde Yazı Dışı Figüratif Öğeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001. google scholar
• Peker, Ali Uzay. “Anadolu Selçukluları’nın Anıtsal Mimarisi Üzerine Kozmoloji Temelli Bir Anlam Araştırması.” Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1996. google scholar
• Pektaş, Kadir. “Denizli - İlbadı Mezarlığı’ndaki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mezar Taşları Üzerine.” XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, 2009, 545-551. google scholar
• Perçem, Ersan. “Bursa Türk İslam Eserleri Müzesindeki XV. Yüzyıla Ait Mezar Taşlarında Bezeme Üslûbu.” Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010. google scholar
• Roux, Jeab-Paul. Altay Türklerinde Ölüm. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1999. google scholar
• Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002. google scholar
• Seyirci, Musa ve Ahmet Topbaş. Afyonkarahisar Yöresi Türkmen Mezar Taşları. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1983. google scholar
• Sir Gavaz, Özlem. “MÖ 2. Bin Yıl Bazı Gelenek ve Halk Motiflerinin Günümüze Yansıyan Örnekleri.” TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 19 (2016): 79-91 google scholar
• Şahin, Mustafa Kemal ve Seringül Varis. “Eskişehir/Seyitgazi Kümbet Köyünde Bulunan Himmet Baba/Kümbet Dede Kümbeti Üzerine Yeni Düşünceler.” XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri Kitabı (02-05 Kasım 2016). 2. Cilt. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2017, 622-652. google scholar
• Tanyu, Hikmet. Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987. google scholar
• Tuncer, Orhan Cezmi. Anadolu Kümbetleri 1: Selçuklu Dönemi. Ankara: Güven Matbaası, 1986. google scholar
• Tuncer, Akın. “Anadolu Türk Dönemi Sanatında Aslan Figürü.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012. google scholar
• Türkdoğan, Suna Tuba. “Alevi İnançlarında Hayvan Mitolojisi ve Tabusu.” Yüksek Lisans tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 2019. google scholar
• Uğurcan, Fatma Zehra. “Altay Destanları Üzerine Bir İnceleme -Yaratılış, Yaşam, Öte Dünya.” Yüksek Lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2016. google scholar
• Uzun, Nihal. “Başlangıcından M.Ö. II. Bin Yıl Sonuna Kadar Anadolu’da Geyik Tasvirleri.” Yüksek Lisans tezi, Adnan Menderes Üniversitesi, 2019. google scholar
• Ünver, A. Süheyl. “XIV Üncü Asırda Anadolu>da Selçukluların An>anesine Bağlı Mezar Taşları Üzerine.” Vakıflar Dergisi 12 (1978):15-26. google scholar
• Yazar, Turgay. “Ortaçağ Anadolu Türk Mimari Bezemesinde Vakvak Üslubu.” Bilig 42 (2007): 1-33. google scholar
• Yetkin, Şerare. “Yeni Bulunmuş Figürlü Mezar Taşları.” Selçuklu Araştırmaları Dergisi I (1970): 149-156. google scholar
• Yiğit, Emre. “Selçuklu Sanatında Burç-Gezegen Motiflerinin Plastik Değerler Açısından İncelenmesi.” Yüksek Lisans tezi, Giresun Üniversitesi, 2019. google scholar