Zile Şeyh Ethem Çelebi (Beyazıt Bestami) Camii ve (Musa Fakih) Türbesinin Mimari ve Bezeme Programı

Year 2025, Issue: 23, 215 - 240, 05.02.2025

Uğur Demirbağ

Abstract

İslam toplumlarında cami ve türbeler, sosyal, siyasal, kültürel ve sanatsal hizmetlerin merkezi durumda olan yapılardır. Tokat ili Zile ilçesinin tarihî geçmişi ve kültürel mirası Roma Dönemi'ne kadar uzanmaktadır. Zile dinî ve sivil mimari yönünden zengin bir ilçedir. Türk-İslam mimarisinin önemli yapı tiplerinden birileri de Tokat ili Zile ilçe merkezinde yer alan Şeyh Ethem Çelebi Camii ve Türbesi'dir. Türbe ve çeşme camiye bitişik bir tarzda yapılmış bir külliye şeklindedir. Türbe bölümü camiye göre daha nitelikli ve gösterişlidir. Özellikle türbenin iç mekânında bulunan ağaç, yaprak ve palmet gibi bitkisel motiflerin yoğunluğu ile mimari ve bezeme bakımından özellikli bir yapıdır. Bu çalışmada Şeyh Ethem Çelebi Camii ve Türbesi'nin plan, cephe ve bezeme özellikleri ortaya konulmuş, dönemi ile çevre bölgelerde yer alan cami yapıları mimari ve bezeme yönünden karşılaştırılmış ve genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Özellikle elde edilen verilerle geleceğe taşınması bakımından önemli bir mimari miras olan Şeyh Ethem Çelebi Camii ve Türbesi’nin karşı karşıya bulunduğu koruma sorunlarına yönelik çözüm önerileri sunulmuştur.

Keywords

Zileli Emin, Şeyh Ethem Çelebi Cami, Kalem İşi, Duvar Resmi, Süsleme

Architectural and Ornament Program of The Zile Sheikh Ethem Celebi (Beyazıt Bestami) Mosque and (Musa Fakih) Tomb

Abstract

In Islamic societies, mosques and mausoleums are structures that serve as central hubs for social, political, cultural, and artistic activities. The historical background and cultural heritage of Zile, a district in Tokat Province, trace back to the Roman era. Zile is a district rich in religious and civil architecture. One of the prominent examples of TurkishIslamic architecture is the Sheikh Ethem Çelebi Mosque and Mausoleum, located in the center of the Zile district in Tokat Province. The mausoleum and fountain are constructed adjacent to the mosque, giving the appearance of a unified complex. The mausoleum section is more elaborate and ornate compared to the mosque. In particular, its interior is distinguished by the abundance of botanical motifs such as trees, leaves, and palmettes, making it significant in terms of both architecture and ornamentation.

This study examines the plan, facade, and decorative features of the Sheikh Ethem Çelebi Mosque and Mausoleum, comparing its architectural and decorative elements with contemporary mosque structures in the surrounding regions and providing a comprehensive evaluation. Based on the findings, the study also offers solutions to address the challenges faced by the Sheikh Ethem Çelebi Mosque and Mausoleum, an important architectural heritage with critical significance for its preservation and transmission to future generations.

Keywords

Zileli Emin, Sheikh Ethem Çelebi Mosque, Handcrafted, Mural Painting, Ornament

References

• Akın, Ahmet. “Tarihi Süreç İçinde Cami ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2016): 177-209 google scholar
• Akın, Emine Saka, Aygün Ercan Kalınbayrak ve Elif Yaprak Başaran. “Tokat-Zile Şeyh Nusrettin Türbesi ve Camisi.” Vakıflar Dergisi 47 (2017): 67-98 google scholar
• Altındal, Bekir. Zela’dan Zile’ye Yolculuk. İstanbul: Bayram Yayıncılık, 2011 google scholar
• Arslan, Muhammet. “Kars’ın Ahşap Destekli Köy Camileri.” Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 26 (2020): 577-614 google scholar
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 1997 google scholar
• Atak, Erkan. Zile’deki Osmanlı Camileri. Tokat: Zile Belediyesi Kültür Yayınları, 2012 google scholar
• Zile Şeyh Ethem Çelebi (Beyazıt Bestami) Camii ve (Musa Fakih) Türbesinin Mimari ve Bezeme Programı Demirbağ, 2025 google scholar
• Atasoy, Serkan. “Burdur’un İlçelerindeki Türk Dönemi Eserleri.” Yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2013 google scholar
• Aydın, Hasan ve Z. Sevgen Perker. “İznik Elmalı Ahşap Camii Yapısal Özellikleri.” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 14 (2015): 37-47. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/7062 google scholar
• Aydın, Mustafa. “Samsun ve Amasya’da Bulunan Selçuklu ve Osmanlı Dönemine Ait Bazı Camilerin Ahşap Kapılarının Malzeme ve Yapım Tekniği Açısından İncelenmesi.” Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2023 google scholar
• Bayhan, Ahmet Ali. Geçmişten Günümüze Ordu’nun Geleneksel Ahşap Camileri. Ordu: Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019 google scholar
• Burak, Başak. “Adana Ulu Cami Mihrabı Üzerine Bir Değerlendirme.” Anasay 14 (2020): 177-209 google scholar
• Cantay, Gönül. “Zile’li Emin Usta’nın Bilinmeyen İki Eseri.” Bedrettin Cömert’e Armağan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1980, 497-507 google scholar
• Çakmak, Şakir. “Belenardıç (Torapan) Köyü Camii (Güney/Denizli).” Sanat Tarihi Dergisi 7 (1994): 19-26 google scholar
• Çal, Halit. “Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi.” Türk Tarihinde ve Türk Kültüründe Tokat Sempozyumu. Ankara: Gelişim Matbaası Yayınları,1987, 427-461 google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. “Kurgan ve Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş.” İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınları, 1998 google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. Türk İslam Sanatının ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2000 google scholar
• Demirbağ, Uğur ve Serpil Seyfi. “Elbaşoğlu Cami Mimari ve Süsleme Programı.” Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Sempozyumu Bildiriler Kitabı (İstanbul 03-05 Mayıs 2018). Ed. Mehmet Ali Karaman. İstanbul: Gece Yayınları, 2018, 461-469 google scholar
• Demirbağ, Uğur. “Kırsal Mimari Mirasın Korunmasında Yüzeysel Bir Araştırma: Şeyh Nusrettin Köyü Örneği.” Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimlerde Güncel Tartışmalar. Ankara: Platanus Publishing, 2002, 321-329 google scholar
• Demirbağ, Uğur. “Zile’de Geleneksel Konutların Cephe Biçimlenişi.” Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2 (2018): 140-153 google scholar
• Demirbağ, Uğur. “Zile’deki Cami Yapılarından Örnekler.” Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Teori ve Araştırmalar II. İzmir: Serüven Yayınevi, 2022, 305-319 google scholar
• Felsefe. "Bayezid-ı Bistami Kimdir?" Erişim 12 Şubat 2023, https://www.felsefe.gen.tr/bayezid-i-bistami-kimdir google scholar
• Gökler, Burak Muhammet. “Karadeniz Geleneğinde Erzurum/Ilıca Aşağı Canören Köyü Cami.” Sanat Tarihi Yıllığı 32 (2023): 1-26. DOI:10.26650/sty.2023.123408 google scholar
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yem Yayınları, 2019 google scholar
• İltar, Gazanfer. “Tekke Köyü Hacı Abdullah Halife Camisi Duvar Resimleri.” Vakıflar Dergisi 42 (2014): 69-80 google scholar
• Karaaslan, Muzaffer. “Ankara’da Korunması Gerekli Bir Köy Camisi: Karahoca Köyü Camisi.” Ankara Araştırmaları Dergisi 9 (2021): 171-185. google scholar
• https://dx.doi.org/10.5505/jas.2021.9665 google scholar
• Karaçay, Çiğdem. “Çorum Üçköy Köyü Cami: Mimari ve Süsleme Özellikleri.” Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi 12 (2019):521-538. doi: 10.17218/hititsosbil.60872 google scholar
• Kaya, Aslı. “Sivas İl Merkezinde Türk Devri Türbe Mimarisi.” Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2007 google scholar
• Kazaz, Emriye ve Ömer İskender Tuluk. “Trabzon Bölgesi Kırsal Camileri.” Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi 38 (2021): 207-240. http://dx.doi.org/10.4305/metu.jfa.2021.2. google scholar
• Ketil, Zeynep Kübra. “Amasya Türbeleri.” Yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2019 google scholar
• Kılcı, Ali. “Erken Osmanlı (1299-1451) Baldaken Türbeleri.” Vakıflar Dergisi 29 (2005): 255-286 google scholar
• Kuban, Doğan. Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004 google scholar
• Orman, İsmail. “İstanbul’daki XVI. Yüzyıl Türbelerinin Çini Süsleme Programları.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 1999 google scholar
• Öney, Gönül. Beylikler Devri Sanatı XIV – XV. YY. (1300-1453). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2007 google scholar
• Önkal, Ahmet ve Nebi Bozkurt. “Cami – Dinî ve Sosyokültürel Tarihi.” TDV İslam Ansiklopedisi. 8. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 46-56 google scholar
• Özçaki, Meltem. “Kubbenin Cami Mimarisindeki Yeri ve Önemi.” İdil Sanat ve Dil Dergisi 44 (2018): 383-402. Erişim 15 Ekim 2023. DOI:10.7816 /idil-07-44-0 google scholar
• Pektaş, Kadir. “Çardak ve Çevresindeki Türk Devri Eserleri Üzerine Bir Araştırma.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 25 (2013):419-459 google scholar
• Sarı, Yavuz. “Trabzon’un Hayrat, Of ve Sürmene İlçelerindeki Köy Camileri.” Yüksek lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2016 google scholar
• Seçkin, Adnan. “Tokat-Zile’de Geleneksel Evlerden Örnekler, Koruma Sorunları ve Öneriler.” Yüksek lisans tezi, Kadir Has Üniversitesi,2018 google scholar
• Sözlü, Halil. “Balıkesir Burhaniye’de Ağacık Köyü Cami ve Tasvirleri.” Turkish Studies 9 (2014): 495-508. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6132 google scholar
• Şener, Dilek. “18. ve 19. yüzyıllarda Anadolu’da Duvar Resimleri.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2011 google scholar
• Şeyh Ethem Çelebi Cami. Erişim 20 Mart 2023, https://www.google.com/maps google scholar
• Zile Şeyh Ethem Çelebi (Beyazıt Bestami) Camii ve (Musa Fakih) Türbesinin Mimari ve Bezeme Programı Demirbağ, 2025 google scholar
• Taşkan, Demet. “Artvin ili Borçka ve Hopa İlçeleri Camilerinde Ahşap Süslemeler.” Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2011 google scholar
• Turani, Adnan. Dünya Sanat Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 2019 google scholar
• Uzun, Tolga. “Sivas Yıldızeli Şeyh Halil Türbesi.” History Studies 11 (2019): 1839-1855. DOI: 10.9737/hist.2019.78 google scholar
• Zile Aktif Mimarlık Mühendislik Arşivi (05 Mayıs 2023). google scholar