The Artuqid Ruler of Diyarbakir Nasir al-Din Mahmud (1200-1222) With His Contributions To The Architectural Environment of His Age

Year 2025, Issue: 24, 126 - 155, 12.08.2025

Mehmet Alper

https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.24.0010

Abstract

Nasir al-Din Mahmud (1200-1222 AD) served as the sultan of the Hasankeyf and Diyarbakir branches of the Artuqid Principality, which governed three branches across the Diyarbakir and Mardin Regions from 1102 to 1409. The building inscriptions indicate that Nâsırüddin Melik Salih Mahmud, who prioritized construction projects during his reign, played a significant role as both the constructor and architect of significant structures of his time, transcending his political role. The Yedi Kardeş Bastion (1208-1209 AD) and Devegeçidi Bridge are two architectural works stated with the words designer (tersim) in their inscriptions that they were built in line with the plans of Nasir al-Din Mahmud. Even though it is not mentioned in the construction inscriptions, it is accepted that the Ulu Beden Bastion and Artuqid Palace were built with his design, considering their architectural features and decorations with a double-headed eagle coat of arms, the symbol of Nasir al-Din Mahmud’s period. This study, which examines the construction activities during the reign of Artuqid Sultan Nasir al-Din Mahmud, who reigned between 1200 and 1222, examines the structures built in Diyarbakir during this period. The information obtained through literature studies was evaluated together with the findings obtained during the restoration work carried out within the scope of the “Diyarbakir Walls Protection Project”, and the period of Nasir al-Din Mahmud was examined from multiple perspectives, and the patron-architect relationship and the contribution of the ruler to the design process were attempted to be revealed. In addition, it was aimed to date the courtyard section, which is an annex of the Artuqid Period of St. George Church, which is accepted as the oldest church in Diyarbakir and dates back to the 3rd century AD, and to clarify its function during the period it was built.

Keywords

Nasir al-Din Mahmud , Artuqid Principality , History of Architecture , Diyarbakir , St. George Church Annex/Courtyard Section

Çağının Mimarlık Ortamına Katkılarıyla Diyarbakır Artuklu Sultanı Nâsırüddin Melik Salih Mahmud (1200-1222)

Abstract

Nâsırüddin Melik Salih Mahmud (M 1200-1222), Diyarbakır ve Mardin Bölgesinde 1102-1409 yılları arasında üç kol hâlinde hüküm sürmüş Artuklu Beyliği'nin Hasankeyf ve Diyarbakır kolunun sultanıdır. Hükümdarlığı süresince imar faaliyetlerine önem veren Nâsırüddin Melik Salih Mahmud’un siyasi kimliğinin ötesinde çağının önemli yapılarının hem banisi hem de mimarı olduğu yapıların inşa kitabelerinden açıkça anlaşılmaktadır. Yedi Kardeş Burcu (M 1208-1209) ve Devegeçidi Köprüsü, Nâsırüddin Melik Salih Mahmud’un planları doğrultusunda inşa edildikleri kitabelerindeki tersim (tasarımı yapan) ifadeleriyle belirtilen iki mimari eseridir. Her ne kadar inşa kitabelerinde belirtilmemiş olsa da Ulu Beden Burcu ve Artuklu Sarayı’nın mimari özellikleri ile Nâsırüddin Melik Salih Mahmud’u simgelediği düşünülen çift başlı kartal armalı süslemeleri göz önünde bulundurulduğunda yine onun tasarımıyla inşa edildiği kabul edilmektedir. 1200 – 1222 yılları arasında hüküm sürmüş Artuklu Sultanı Nâsırüddin Melik Salih Mahmud dönemi imar faaliyetlerinin ele alındığı bu çalışmada, bu dönemde Diyarbakır’da inşa edilen yapılar incelenmiştir. Literatür çalışmalarıyla edinilen bilgiler, “Diyarbakır Surları Koruma Projesi” kapsamında gerçekleştirilen restorasyon çalışmaları sırasında elde edilen bulgularla birlikte değerlendirilerek, Nâsırüddin Melik Salih Mahmud dönemi çok yönlü olarak irdelenerek bani-mimar ilişkisi ve yöneticinin tasarım sürecine katkısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca, Diyarbakır’ın en eski kilisesi olduğu kabul edilen ve MS 3 yüzyıla tarihlendirilen St. George Kilisesi’nin Artuklu Dönemi eki olan avlu bölümünü tarihlendirmeye ve inşa edildiği dönemdeki işlevi konusuna açıklık getirmesi amaçlanmıştır.

Keywords

Nâsırüddin Melik Salih Mahmud , Artuklu Beyliği , Mimarlık Tarihi , Diyarbakır , St. George Kilisesi Ek/ Avlu Bölümü

References

• Akgündüz, Murat. “Artuklular Zamanında Diyarbakır’da İlmi Faaliyetler. I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu 20-22 Mayıs 2004 Bildiriler. Ed. Kenan Ziya Taş ve Ahmet Kankal. Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları, 189-192. google scholar
• Akın, Günkut. Asya Merkezi Mekân Geleneği. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990. google scholar
• Alper, Mehmet ve Berrin Alper. “Diyarbakır Savunma Sistemi Mirası.” Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Mirası. Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, 2015, 61-81. google scholar
• Alptekin, Coşkun. “Artuklular.” TDV İslam Ansiklopedisi. 3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, 415-418. google scholar
• Altun, Ara. Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978. google scholar
• Arslanboğan Sonay ve Semra Hillez. “Diyarbakır Kiliseleri.” Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi. Ed. İrfan Yıldız. Diyarbakır: T.C. Diyarbakır Valiliği, 2011, 389-415. google scholar
• Aslanapa, Oktay. “Diyarbakır Sarayı Kazısından İlk Rapor.” Türk Arkeoloji Dergisi 18 (1961): 10-18. google scholar
• Ataoğlu, Remzi. "Hısn Keyfa Artuklu Devleti." Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1989. google scholar
• Bedîüzzamân Ebü’l-İzz İsmâîL b. er-Rezzâz eL-Cezerî. Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990. google scholar
• Bedîüzzamân Ebü’l-İzz İsmâîl b. er-Rezzâz eL-Cezerî. El-Câmi ‘Beyne’l-İlm Ve’l-‘Amel En-Nâfi ‘Fî Es-Sınaâ ‘Ti’l-Hiyel. Çev. Sevim TekeLi, Melek Dosay, Yavuz Unat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2002. google scholar
• Berchem, Max Van, Josef Strzygowski ve Gertrude Lowthian Bell. Amida: Materiaux pour lepigraphie et l'histoire Musulmanes du Diyar-Bekr. Paris: HeideLberg Winter CarL Winter's UniversitatsbuchhandLung, 1910. google scholar
• Beysanoğlu, Şevket. Bütün Cepheleriyle Diyarbakır. İstanbul: Şehir Matbaası, 1963. google scholar
• Beysanoğlu, Şevket. Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi I. Ankara: MN Tanıtım Yayınları, 1996. google scholar
• Burgu, Yavuz Selim. Anadolu Selçukluları. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011. google scholar
• Çulpan, Cevdet. “Diyabakır Kuzeyi: Devegeçidi Suyu Köprüsü Artukoğulları Devri.” Sanat Tarihi Yıllığı III (1970): 288-290. google scholar
• Çulpan, Cevdet. Türk Taş Köprüleri (Ortaçağ Osmanlı Devri Sonuna Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1975. google scholar
• DaLkıLıç, NesLihan ve F. MeraL HaLifeoğLu. “Diyarbakır Merkez ve İLçeLerinde Yer ALan Tarihi KöprüLer.” I. Uluslararası Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu (25- 27Mayıs 2009) Bildiriler. Diyarbakır: Diyarbakır VaLiLiği, 2010, 370-381. google scholar
• Evliyâ ÇeLebi b. Derviş Muhammed Zılli. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi -Topkapı Sarayı Bağdat 3045 Yazmasının Transkripsiyonu. 4. Kitap, Haz: Yücel Dağlı ve Seyit Ali Yücel. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001. google scholar
• Gertrude Bell Archive, Newcastle University. "St. George KiLisesi, Gertrude Bell, Mayıs 1911." Erişim 26 Haziran 2025. https://gertrudebell.ncl.ac.uk/gsearch?gsearch=St.+George+Kilisesi&sort_bef_combine=relevance_DESC google scholar
• Gökçe, Rahime. “Diyarbakır Müzesi ve Mardin Müzesi'nde Bulunan İslami Dönem Figürlü Sikkeler (11.-14. Yüzyıllar Arası).” Doktora Tezi, Van Yüzüncü YıL Üniversitesi, 2021. google scholar
• Göyünç, Nejat. XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. İstanbuL: İ.Ü. Edebiyat Fak. Basımevi, 1969. google scholar
• İbnu’L Esir. İslam Tarihi: el-Kâmil fi’t-Târih Tercümesi, c. IX. Çev. AbdüLkerim Özaydın, Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, AbduLLah Köşe, Hacı Yunus Apaydın ve ZüLfikar Tüccar. İstanbuL: Hikmet Neşriyat, 2008. google scholar
• Karaçam, Hüseyin. “Artuklu Kitabeleri (1102-1409).” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012. google scholar
• Konyar, Basri. Diyarbekır Tarihi-Kitabeleri-Yıllığı. II. cilt. Ankara: Ulus Basımevi, 1936. google scholar
• Korn, Lorenz. “The Artuqid Residence at Âmid (Diyarbakır).” Central Periphery Art, Culture and History of the Medieval Jazira (Northern Mesopotamia, 8-15 Centuries). Ed. Lorenz Korn ve Martina Müller-Wiener. Germany: Dr. Ludwig Reichert VerLag Wiesbaden, 2017, 153-183. google scholar
• KüLtür Envanteri. "Devegeçidi Köprüsü." Erişim 26 Haziran 2025. https://kuLturenvanteri.com/yer/devegecidi-koprusu/#17.1/38.053364/ 40.069176 google scholar
• Mayer, Leo Aryeh. Islamic Architects and Their Works. Cenevre: ALbert Kundig, 1956. google scholar
• Mıynat, ALi. "Bir Ortaçağ Kenti: Hasankeyf." Yüksek Lisans Tezi, MuğLa Üniversitesi, 2008. google scholar
• Özaydın, Abdülkerim, İdris Bostan ve Fehamettin Başar. İslam Tarihi-Fetihten Sonra Anadolu’da Kurulan İlk Türk Devletleri. İstanbul: Kayıhan Yayınevi Umumi Neşriyatı, 1995. google scholar
• Öney, Gönül. “Anadolu SeLçuklu Mimarisinde Aslan Figürü.” Anadolu (Anatolia) XIII (1971): 1-64. google scholar
• Özcan, Azmi ve Fahameddin Başar. Türk Devletleri Tarih Atlası. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 2022. google scholar
• Parla, Canan. “Diyarbakır Surlarının Söyledikleri.” Uluslararası Diyarbakır Surları Sempozyumu. Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları, 2012, 21-51. google scholar
• Sevim, Ali. “Artuk b. Eksük.” TDV İslam Ansiklopedisi. 3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, 414-415. google scholar
• Sevim, ALi. “ArtukoğLu Sökmen'in Siyasî Faaliyeti.” Belleten XXVI (1962): 514-515. google scholar
• Sönmez, Zeki. Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995. google scholar
• Sözen, Metin. Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul: Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Yayını, 1971. google scholar
• Şahin, Muhammet. Türk Tarihi ve Kültürü. Ankara: Okutman YayıncıLık, 2010. google scholar
• Tekin, Adil. Anadolu Tarihinin Taşlara Yazıldığı Kent Diyarbakır. Diyarbakır: Basımevi İşletme Müdürlüğü,1997. google scholar
• Tuncer, Osman Cezmi. “Artuklu Yapıları.” I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri 25-26-27 Ekim 2007. II. ciLt. Ed. İbrahim Özcoşar. Mardin: Mardin Valiliği Yayınları, 2008, 135-166. google scholar
• Turan, Osman. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993. google scholar