Movses Khorenatsi’nin Tarihi, Eremya Çelebi’nin “Tercümesi”: 17. Yüzyil Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Tarihini Yeniden Yazmak

Year 2025, Issue: 22, 1 - 22, 04.07.2025

Muhammed Salih Sefiloğlu

https://doi.org/10.26650/iujts.2025.1627311

Abstract

Bu makale on yedinci yüzyılın sonunda Eremya Çelebi tarafından Ermeni harfli Türkçe olarak yeniden yazılan Movses Khorenatsi’nin Ermeni Tarihi adlı eserini inceler. Çalışmanın amacı Eremya Çelebi’nin bu eserinin, yalnızca bir metin aktarımı değil, aynı zamanda Osmanlı ve Ermeni kültürleri arasında yaratıcı bir yeniden yazım olduğunu ortaya koymaktır. Eser sade bir Türkçe ile kaleme alınmış ve Ermeni tarihi on yedinci yüzyıl Osmanlı okuyucusuna hitap edecek şekilde uyarlamalar, basitleştirmeler, eklemeler ve çıkarmalarla yerelleştirilmiştir ve en nihayetinde Osmanlı üslubuna uygun, özgün bir metne dönüştürülmüştür. Osmanlı egemen kültür ve yapılanmaları eser boyunca görünmez bir egemenlik kurmuş; Ermeni kültürü Osmanlı kültürel kalıplarının izin verdiği sınırlar içinde Türkçeye aktarılmıştır. Eremya Osmanlı kültürel terminolojisini kullanarak, Khorenatsi’nin eserini Osmanlı okuyucuları için anlaşılır hale getirmiş ve her iki kültür arasında köprü işlevi görerek yaratıcı bir etkileşim oluşturmuştur. İçinde bulunduğu Akdeniz dünyasının çok kültürlü ve dilli dünyasında hem Ermeni ve hem de Osmanlı kimlik ve kültürünü sahiplenerek her iki kültür ve tarihi yeniden inşa etmiştir. Ben de bu makalede Eremya Çelebi’nin dilsel ve kültürel aracılık rolünü metin analiz yöntemini kullanarak inceledim. Sonuç olarak, Eremya Çelebi’nin eseri, Khorenatsi’nin eserini kaynak almasına rağmen, ondan önemli ölçüde farklılaşarak yazarın özgün bir çalışması haline gelmiştir.

Keywords

Ermeni tarihi , Ermeni harfli Türkçe , Eremya Çelebi , Movses Khorenatsi , çeviribilim

“Movses Khorenatsi’s History, Eremya Çelebi’s ‘Translation’: Rewriting Armenian History in the 17th-Century Ottoman Empire”

Abstract

This article focuses on Eremya Çelebi’s adaptation of History of Armenia by Movses Khorenatsi, which he rewrote in Armeno-Turkish at the end of the seventeenth century. The aim of the study is to demonstrate that Eremya Çelebi's version is a creative rewriting that bridges Ottoman and Armenian cultures. The work localizes Armenian history for a seventeenth-century Ottoman audience through simplifications, additions, and omissions, ultimately transforming it into an original text that aligns with Ottoman stylistic norms. Throughout the text, Ottoman hegemonic culture and structures assert an invisible dominance, as Armenian culture is rendered into Turkish within the boundaries permitted by Ottoman power. Eremya makes Khorenatsi’s work comprehensible for Ottoman readers, serving as a cultural bridge and fostering creative interaction between the two traditions. Positioned within the context of a multilingual and multicultural Mediterranean world, Eremya embraces both Armenian and Ottoman identities and cultures, reconstructing the histories of both. I analyze Eremya Çelebi’s cultural mediation role by examining how the text was adapted to the Ottoman context using textual analysis methods. In conclusion, while Eremya Çelebi’s work draws upon Khorenatsi’s text as its source, it diverges significantly from the original, emerging as a unique and original work by the author.

Keywords

Armenian history , Armeno-Turkish , Eremya Çelebi , Moses Khorenatsi , translation studies

References

• Andreasyan, H. (1973). Eremya Çelebi'nin Yangınlar Tarihi. Tarih Dergisi, (27), 59-84. google scholar
• Aslanian, S. D. (2016). Abbot Mkhitar’s 1727 Armeno-Turkish Grammar Of Modern Western Armenian. Journal of the Society for Armenian Studies, 25, 54-86. google scholar
• Aslanian, S. D. (2023). Early Modernity and Mobility: Port Cities and Printers Across the Armenian Diaspora, 1512-1800. Yale University Press. google scholar
• Aydüz, S. (1997). Lale Devri'nde yapılan ilmî faaliyetler. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, (3), 143-170. google scholar
• Baker, M. (2001). In other words: A coursebook on translation. Routledge. google scholar
• Bardakjian, K. B. (1982). The rise of the Armenian Patriarchate of Constantinople. Christians and Jews in the Ottoman Empire, 1, 89-100. google scholar
• Bhabha, H. K. (1994). The location of culture. Routledge. google scholar
• Burke, P. (2005). The Renaissance translator as go-between. Renaissance Go-Betweens: Cultural Exchange in Early Modern Europe, 17-31. google scholar
• Burke, P. (2012). Erken modern Avrupa’da çeviri kültürleri (FB Aydar, çev.). içinde Erken modern Avrupa’da kültürel çeviri, 3-39. google scholar
• Cankara, M. (2018). Armeno-Turkish Writing and the Question of Hybridity. An Armenian Mediterranean: Words and Worlds in Motion, 173-191. google scholar
• Dankoff, R. (2009). "The story of Faris and Vena": Eremya Çelebi's Turkish version of an old French romance. In From Mahmud Kaşgari to Evliya Çelebi (pp. 95–106). The Isis Press. google scholar
• Eremya Çelebi. (t.y.). Movses Khorenatsi'nin Ermeni Tarihi: Eremya Çelebi'nin Ermeni Harfli Türkçe Çevirisi (Manuskript No. V411). Venedik, İtalya: Mkhit‘aryan Manastırı Elyazmaları Kütüphanesi. google scholar
• Eremya Çelebi Kömürcüyan. (1952). İstanbul Tarihi: XVII. Asırda İstanbul. Translated and edited by Hrand D. Andreasyan. Istanbul: Kutulmuş Basımevi. google scholar
• Hsia, RP. (2012). Çin'de Katolik Misyonerliği ve Çeviriler (1583-1700) (FB Aydar, çev.). içinde Erken modern Avrupa’da kültürel çeviri. google scholar
• Khorenatsi. (1913). Պատմոիթիին Հայոց. Tiflis. google scholar
• Kouymjian, D. (2008). From manuscript to printed book: Armenian bookbinding from the sixteenth to the nineteenth century. History of Printing and Publishing in the Languages and Countries of the Middle East, 13-1. google scholar
• Kowalska, Eva. (2012). Kültürel Değerleri Aktarma Araçlarından Biri Olarak Dil. (FB Aydar, çev.). içinde Erken modern Avrupa’da kültürel çeviri, 3-39. google scholar
• Köse, E. (2016). Bir Hayalin Peşinde Yüz Yil: Kudüs Ve İstanbul Ermeni Patrikliğini Birleştirme Çabalari (1650-1750). Tarih Dergisi, (63), 41-88. google scholar
• Lefevere, A. (1992a). Translation, rewriting, and the manipulation of literary fame. London and New York: Routledge. google scholar
• Lefevere, A. (1992b). Translating Literature: Practice and Theory in a Comparative Literature Context. Modern Language Association of America. google scholar
• Montgomery, S. L. (2000). Science in translation: Movements of knowledge through cultures and time. University of Chicago Press. google scholar
• Ohanjanyan, A. (2022). Intra-Armenian Polemics and Confession-Building in Ottoman Constantinople: The Case of Gēorg Mxlayim Ołli (1681/85–1758). Tijana Krstić and Derin Terzioğlu (Eds), Entangled Confessionalizations? Dialogic Perspectives on the Politics of Piety and Community Building in the Ottoman Empire, 15th-18th Centuries, Pp. 489-519, Gorgias Press. google scholar
• Özcan, M., & Çelik, A. (2021). Gustave Flaubert’in Madame Bovary Adlı Fransızca Romanının İngilizce ve Türkçe Çevirilerinin Eşdeğerlik Bağlamında Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi. İstanbul Üniversitesi Çeviribilim Dergisi, (15), 75-91. google scholar
• Paker, S. (2014). Terceme, te’lîf ve özgünlük meselesi. Metnin hâlleri: Osmanlı’da telif, tercüme ve şerh, 37-71. google scholar
• Pantin, Isabelle, (2012). 16. ve 17. Yüzyılda Avrupa'da Bilimsel Alışverişlerde Çevirilerin Rolü (FB Aydar, çev.). içinde Erken modern Avrupa’da kültürel çeviri. google scholar
• Sanjian, A. K., & Tietze, A. (1981). Eremya Chelebi Kömürjian's Armeno-Turkish poem „The Jewish bride”. Akadémiai Kiadó-Harrassowitz. google scholar
• Shapiro, H. (2022). The Rise of the Western Armenian Diaspora in the Early Modern Ottoman Empire: From Refugee Crisis to Renaissance in the 17th Century. Edinburgh University Press. google scholar
• Thomson, R.W. (2006). Moses Khorenats 'i History of the Armenians. Caravan Books. google scholar
• Venuti, L. (2004). Retranslations: The creation of value. Bucknell Review, 47(1), 25. google scholar
• Zekiyan, B. L. (2018). Kayıp Kentten Manevi Vatana: Ermeni Tarihine Toplu Bir Bakış Denemesi. Aras Yayıncılık. google scholar