Çağdaş Türkçe Sözdizimi Araştırmalarında Geleneksel Paradigma

Yıl 2023, Sayı: 41, 99 - 116, 31.05.2024

Timur Aydın

https://doi.org/10.26650/jol.2023.1440860

Öz

Çağdaş Türkçenin sözdizimi üzerine geçmişten günümüze yapılan araştırmalarda birleşik cümle bahsi tartışmalı bir konu olmuştur. Tartışma özellikle birleşik cümle kategorisine nelerin dahil edileceği sorusuyla birlikte ortaya çıkmaktadır. Bazı araştırmacılar birleşik cümleye fiilimsilerle kurulan yapıları dahil etmekte, bazıları ise bunları kapsam dışında bırakmaktadır. Geleneksel Türkoloji literatüründe fiilimsilerin genellikle birleşik cümle kurmadığı varsayılır. Buna göre Türkçenin esas birleşik cümlesi şart cümlesidir ve Batı dillerinde yan cümlelerle ifade edilen cümleler Türkçenin zengin fiilimsi sistemiyle karşılanır. Şart cümlesi yanında iç içe ve ki’li birleşik cümlelerden söz edilebilir. Ancak bunlar ikincil, şart cümlesi birincildir. Geleneksel Türkoloji literatürünü ve eğitimini derinden etkileyen söz konusu görüşler, Çağdaş Türkçenin sözdizimi hakkında geleneksel paradigma adını verebileceğimiz bir entelektüel zemin oluşturmaktadır. Bu entelektüel zemin mevcut çalışma ve araştırmaların nasıl yapılacağı hakkında araştırmacılara bir fikir sunarak literatürü yönlendirmektedir. Bu çalışmada ilgili paradigmanın doğuş ve gelişimi, karşıtlık hâlinde geliştiği diğer görüş ve paradigmalar dikkate alınarak incelenmiştir. Böylece paradigmanın zemininde yatan ana fikir ve odak noktalarını daha açık şekilde gözler önüne sermek amaçlanmıştır. Ayrıca bundan sonra yapılacak araştırmalar için sözdizimi incelemeleri adına ekollere göre dörtlü bir tasnif ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türkçe, sözdizimi, birleşik cümle, fiilimsi, geleneksel paradigma

Traditional Paradigm in Contemporary Turkish Syntax Research

Öz

Compound sentences have been a controversial issue in research on the syntax of Modern Turkish from the past to the present. The debate arises especially with the question of what to include in the category of compound sentences. Some researchers include structures formed with infinitives, participles, and gerunds in compound sentences, whereas others exclude them from the scope. In traditional Turkology literature, the relationship between compound sentences and infinitives, participles, and gerunds is generally treated exclusively. Accordingly, the main compound sentence in Turkish is the conditional sentence, and sentences expressed with subordinate clauses in Western languages are covered by the rich infinitive, participle, and gerund system of Turkish. In addition to the conditional sentence, referential and compound sentences with ki can be used. However, these are secondary and the conditional sentence is primary. These views, which deeply affect traditional Turkish literature and education, constitute an intellectual basis that we can call the traditional paradigm of the syntax of Contemporary Turkish. This intellectual ground guides the literature by providing researchers with an idea of how to conduct existing studies and research. In this study, the birth and development of the relevant paradigm was examined by considering the other views and paradigms with which it developed in opposition. Thus, this study aims to reveal more clearly the main ideas and focal points underlying the paradigm. In addition, a fourfold classification according to schools has been proposed for syntax analysis in future research.

Anahtar Kelimeler

Contemporary Turkish, syntax, compound sentence, initive, participle, gerund, traditional paradigm

Kaynakça

• Abdullayev, E. Z. (1996). Türk Dillerinin Tarihsel Gelişme Sorunları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Aktan, B. (1981). Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi. Konya: Eğitim Kitabevi. google scholar
• Ardalı, R. (1981). Çağdaş Dilbilim Açısından Ortaçlar. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1, 17-25. google scholar
• Aydın, İ. (2007). Türkçede Yan Tümce Türleri ve İşlevleri, Ankara Üniversitesi Dil Dergisi, 26, 29-55. google scholar
• Aygen, N. G. (2007). Syntax and Semantics of Genitive Subject-Case in Turkic. California Linguistic Notes, XXXII (2), 1-39. google scholar
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul: Baha Matbaası. google scholar
• Banguoğlu, T. (1979). Ana Hatlarıyla Türk Grameri. İstanbul: Dergâh Yayınları, google scholar
• Böler, T. (2019). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Cemiloğlu, İ. (2018). Dede Korkut Hikâyeleri Üzerine Söz Dizimi Bakımından Bir İnceleme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Dede, M. (1978). Why Should Turkish Relativization Distinguish Between Subject and Non-Subject Head Nouns? Proceedings of the 4th Annual Meeting of the Berkeley Linguistics, 1978, 67-77. google scholar
• Delice, H. İ. (2012a). Cümle Nasıl Tanımlanmalıdır? Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(1), 37-40. google scholar
• Delice, H. İ. (2012b). Yapı Açısından Cümle Sorunu. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(3), 871-876. google scholar
• Demesinova, N. H. (1974). Razvitiye Sintaksisa Sovremennogo Kazahskogo Yazıka (Çağdaş Kazak Dili Sentaksının Gelişmesi). Almatı. google scholar
• Demir, N. (2010). Türkçe Cümle Bilgisi. Ankara: Altınordu Yayınları. google scholar
• Demirci, K. (2010). Derin Yapı ve Yüzey Yapı Kavramlarından Ne Anlıyoruz? Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5 (4), 291-304. google scholar
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. çev. A. U. Elöve, haz. A. Benzer, İstanbul: Kabalcı Yayınları. google scholar
• Ediskun, H. (2017). Yeni Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi. google scholar
• Eker, S. (2009). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları. google scholar
• Erdal, M. (1981). Turkish Participles and the Absence of Reference. Studies Presented to H. J. Polotsky içinde, 21-49, ed. D. W. Young. Mass.: Beacon Hill. google scholar
• Erdoğan, Ö. (2014). “Temel Cümle” Terimi Üzerine. Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 38 (2), 123-136. google scholar
• Erdoğan, Ö. (2015). Yan Cümlelerin Dilbilgisel Anlamlı Sözcük Değerinde Kullanımı. Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 39(2), 245-264. google scholar
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım. google scholar
• Erguvanlı-Taylan, E. (1993). Türkçe’de -DIK Ekinin Yantümcelerdeki İşlevi Üzerine. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 4, 161-171. google scholar
• Erguvanlı-Taylan, E. (1994). Yantümcelerde Tamlayan Ekinin İşlevi Üzerine. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 5, 31-41. google scholar
• Erguvanlı-Taylan, E. (1998). Türkçede Tümce Yapısına Sahip Tümleç Yantümceleri. Doğan Aksan Armağanı içinde, 155-164. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Erkman-Akerson, F. (1994). Ad Tümcesindeki Yalın Tümlecin Yönetici Ad Olma Koşulları. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 5, 62-79. google scholar
• Erkul, R. (2007). Cümle ve Metin Bilgisi. Ankara: Anı Yayıncılık. google scholar
• Gece, M. K. (1993). Türkçe Sözdiziminin Temel Mantığı. On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(1), 97-104. google scholar
• Gece, M. K. (1998). Türkiye Türkçesinde Bağlı Cümle. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 562, 332-339. google scholar
• Göğüş, B. (1968). Türkçede Cümlemsilerin Kuruluşu ve Temel Cümleciğe Bağlanma Şekilleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 89-142. google scholar
• Göknel, Y. (1976). Üretici Dönüşümlü Dil Bilgisi ve Türkçe Söz Dizimi. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 33(295), 263-270. google scholar
• Gülsevin, G. (1990). Türkçede Şart Gerundiumu Üzerine. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 467, 276-279. google scholar
• Hengirmen, M. (2015). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi. google scholar
• İlhan, N. (2009). Birleşik Cümle Kuruşunda Şart Cümlesi ya da Zarf Grubu. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi, Bildiriler, Türkçenin Söz Dizimi (27-28 Ağustos 2007) içinde, 253-260, ed. Hayati Develi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi. google scholar
• Kara, S. (2012). Girişik Cümle Problemi Üzerine Bir İnceleme, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(2), 643-648. google scholar
• Karaağaç, G. (2017). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Karaağaç, G. (2019). Türkçenin Dil Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları. google scholar
• Karabulut, F. (2009). Ad Öbeği Taşınımı ve Boşluk Kuramı Bağlamında Fiilimsili Yapıların Adlandırılması ve Sınıflandırılması Meselesi. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi (UTEK) 27-28 Ağustos 2007 içinde, 261-299. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi. google scholar
• Karahan, L. (1994). Türkçede Birleşik Cümle Problemi. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 505, 19-23. google scholar
• Karahan, L. (1994). -sa/-se Eki Hakkında. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 516, 471-474. google scholar
• Karahan, L. (2000), Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine, Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 583, 16-23. google scholar
• Karaörs, M. (1988). Türk Dil Bilgisi Cümle Tahlili Örnekleri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2, 173-196. google scholar
• Karaörs, M. (1989). Atatürk’ün Gençliğe Hitabesi’nin Cümlelerinin Tahlili ve Cümle Çeşitlerinden Örnek Tahliller. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3, 447-467. google scholar
• Karaörs, M. (1990). Türk Dil Bilgisi Cümle Tahlili Örnekleri III. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4, 509-529. google scholar
• Knecht, L. (1979). The Role of the Genitive Suffix in Relative Clauses in Turkish: A Reply to Dede. Berkeley Linguistic Society, 5, 180-197. google scholar
• Koç, S. (1979). Türkçede Tümcelerin Adlaştırılmasına Dönüşümlü-Üretken Yaklaşım. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 26-27, 173-180. google scholar
• Kordabayev, T. R. (1964). Tarihi Sintaksis Meseleleri (Tarihî Sentaks Meseleleri), Almatı. google scholar
• Korkmaz, Z. (1996). Gramer Konularımızla İlgili Bazı Sorunlar. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 535, 3-18. google scholar
• Korkmaz, Z. (1997). Batı Dilleri ve Türk Dili Grameri Üzerindeki Etkileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı -Belleten, 45, 49-54. google scholar
• Kornfilt, J. (1997). On the Syntax and Morphology of Relative Clauses in Turkish. Dilbilim Araştırmaları, 24-51. google scholar
• Kuhn, T. S. (1964). The Structure of Scientific Revolutions. Chicago: The University of Chicago Press. google scholar
• Kural, M. (1994). Yantümcelerde Çekim Ekleri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 5, 80-111. google scholar
• Kültüral, Z. (2018). Türkiye Türkçesi Cümle Bilgisi. Konya: Palet Yayınları. google scholar
• Mansuroğlu, M. (1955). Türkçede Cümle Çeşitleri ve Bağlayıcıları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 59-71. google scholar
• Oturakçı-Orbay, N. (2020). Türkiye Türkçesinde Bağlaç İşlevli Birimler. Ankara: Akademisyen Kitabevi. google scholar
• Ozil, Ş. (1994). Temel Tümcelerde ve Ortaçlı Yapılarda Kip Anlatımı. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 5, 112-127. google scholar
• Özel, S. (2018). Türkiye Türkçesi Temel Dil Bilgisi. Ankara, Dil Derneği Yayınları. google scholar
• Özkan, F., & Bağdagül, M. (2004). Yabancı Dillerin Türkçenin Söz Dizimi Üzerindeki Etkisi. Bilig, 30, 95-139. google scholar
• Özkan, M., & Sevinçli, V. (2019). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi (Kelime Çözümlemeli). İstanbul: Akademik Kitaplar. google scholar
• Özkan, A., Toker, M., & Aşcı, U. D. (2016). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, Konya: Palet Yayınları. google scholar
• Özsoy, A. S. (1994). Türkçede Ortaç Yapısı. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 5, 21-30. google scholar
• Özsoy, A. S., & Taylan, E. E. (1998). Türkçenin Neden Gösteren İlgeç Yan Tümceleri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 116-125. google scholar
• Savran, H. (1999). Birleşik Cümle Üzerine. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 568, 325-330. google scholar
• Sebzecioğlu, T. (2004). Türkiye Türkçesinde Eylemsilerle Kurulan Tümcelerin Yapısı. Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi. google scholar
• Tosun, İ., & Koç, A. (2014). Yapı Bakımından Tümce Türleri ve Yan Yümce. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9 (9), 969-990. google scholar
• Turan, Z. (1999). Cümlenin Yapısı ile İlişkilendirilen “Basit” ve “Birleşik” Kavramları Üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları, 8, 299-311. google scholar
• Underhill, R. (1982). Turkish Participles. Linguistic Inquiry, 3 (1), 87-99. google scholar
• Üstünova, K. (2002). Türkçede Yapı Kavramı ve Söz Dizimi İncelemeleri. Bursa. google scholar
• Zülfikar, H. (1995). “Girişik Cümle” Sorunu. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 522, 643-648. google scholar