Mullā Ṣadrā as a Reader of al-ʿĀmirī

Year 2025, Issue: 62, 77 - 95, 30.06.2025

Mehmet Cüneyt Kaya

Abstract

In the modern historiography of Islamic philosophy, Abū l-Ḥasan al-ʿĀmirī (d. 381/992) is frequently regarded as the representative of the philosophical approach led by al-Kindī (d. ca. 252/866). Despite the fact that only a limited number of his works have survived to the present day, his surviving works demonstrate al-ʿĀmirī’s extensive knowledge of the history of philosophy and its problems, as well as the history of religions and the doctrines of different religions and sects. Al-ʿAmirī’s philosophical analysis of the issues addressed by mutakallimūn is noteworthy, particularly his examination of the relationship between God and the universe, creation, the afterlife, and the nature of human free will in the face of divine destiny. Despite these remarkable aspects of his philosophy, al-ʿĀmirī has remained in the shadows. A paucity of information regarding his life and works is evident in classical bio-bibliographical sources. This silence is also reflected in the circulation of his works. Indeed, it is notable that only one copy of a significant portion of his surviving oeuvre exists. This article posits that, despite his relative obscurity, al-ʿĀmirī was in fact a much more influential philosopher than is generally believed, using a relatively late example, Mullā Ṣadrā (d. 1050/1641), the most influential figure of the “Isfahan School” in the history of Islamic philosophy. The article first discusses al-ʿĀmirī’s influence in the region of Iran in the context of newly discovered copies of his works, and then examines Ṣadrā’s direct or indirect references to al-ʿĀmirī in his works. Finally, through a concise and unpublished text on bodily resurrection, which is one of the distinctive aspects of Ṣadrā’s philosophy, it is shown how Ṣadrā made use of al-ʿĀmirī’s works.

Keywords

Al-ʿĀmirī , Mullā Ṣadrā , the School of al-Kindī , eschatology , bodily resurrection

Bir Âmirî Okuyucusu Olarak Molla Sadrâ

Abstract

Ebu’l-Hasen el-Âmirî (ö. 381/992), İslam felsefesiyle ilgili modern tarih yazımında genellikle ilk İslam filozofu Kindî’nin (ö. ykl. 252/866) başını çektiği felsefe anlayışının 4./10. yüzyıldaki temsilcisi olarak konumlandırılmaktadır. Günümüze sınırlı sayıda eseri ulaşmış olsa da elimizdeki çalışmaları Âmirî’nin hem felsefe tarihine ve problemlerine hem de dinler tarihine ve farklı din ve mezheplerin öğretilerine dair geniş bilgisini göstermektedir. YunancaArapça tercüme hareketiyle İslam dünyasına aktarılan metinlerle, özellikle de Yeni-Eflatuncu eserlerle yakından alakadar olduğu anlaşılan Âmirî, Tanrı-âlem ilişkisi, yaratma, ölüm sonrası hayat ve ilahî kader karşısında insanın özgür iradesinin mahiyeti gibi kelâmcılar tarafından ele alınan meseleleri felsefî bir perspektiften incelemesiyle tanınmaktadır. Âmirî, bu dikkat çekici yönlerine rağmen gölgede kalmış bir isimdir. Klasik bio-bibliyografik kaynaklar Âmirî’nin hayatı ve eserleri hakkında neredeyse sessizdir. Bu sessizlik eserlerinin dolaşımında da kendisini göstermektedir. Günümüze ulaşan az sayıdaki eserinin önemli bir kısmının sadece bir nüshası bulunmaktadır. Bu yazı, gölgede kalmış bir isim olmasına rağmen Âmirî’nin etkisini, nispeten geç bir örnek, İslam felsefesi tarihinde “İsfahan Okulu” olarak tanınan ekolün en etkili ismi olan Molla Sadrâ (ö. 1050/1641) üzerinden göstermeyi amaçlamaktadır. Bu doğrultuda makalede ilk olarak eserlerinin yeni keşfedilen nüshaları bağlamında Âmirî’nin İran coğrafyasındaki etkisine değinilmekte, ardından Sadrâ’nın mevcut eserlerinde Âmirî’ye yaptığı doğrudan ve dolaylı atıflar incelenmektedir. Son olarak Sadrâ felsefesinin ayırt edici yönlerinden biri olan cismanî haşre dair şimdiye kadar yayınlanmamış olan kısa bir metin üzerinden onun Âmirî’nin eserlerinden nasıl yararlandığı ortaya konulmaktadır.

Keywords

Âmirî , Molla Sadrâ , Kindî Okulu , eskatoloji , cismanî haşir

References

• Âmirî. Erba‘ resâil felsefiyye. nşr. Sa‘îd el-Gânimî. Kûfe: Dâru’t-tenvîr li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr, 2015. google scholar
• Âmirî. Kitâbu’l-emed ale’l-ebed. nşr. E. K. Rowson. Beyrut: Dâru’l-Kindî, 1979. google scholar
• Âmirî. Kitâbu’l-i‘lâm bi-menâkıbi’l-İslâm. nşr. Ahmed Abdülhamîd Gurâb. Kahire: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1967. Yeni bsk.: Riyad: Dâru’l-asâle li’s-sekâfe ve’n-neşr ve’l-i‘lâm, 1988. google scholar
• Âmirî. Sonsuzluk Peşinde: el-Emed ale’l-ebed. nşr. & çev. Yakup Kara. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013. google scholar
• Ansari, Hassan. “Âmirî-nâme (1): Penç nüsha-i cedîd ez kitâbî ez Ebu’l-Hasen-i Âmirî ve berresî-i risâleî mensûb be Kâdî Abdülcebbâr-ı Mu‘tezilî”. https://ansari.kateban.com/post/1893. Erişim: 30 Mart 2025. google scholar
• Ansari, Hassan. “el-Mecâlisü’s-seb‘a ayâ güftegûhâ-yı felsefî-i İbn Sînâ ve Ebu’l-Hasen-i Âmirî est?”. https://ansari.kateban.com/post/ 4936. Erişim: 20 Nisan 2025. google scholar
• Aştiyânî, Celâleddin. Me‘âd-ı cismânî: Şerh-i Zâdü’l-müsâfir-i Mollâ Sadrâ. Tahran: İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1981 google scholar
• Çekmece, Nisanur. “Âhiret Hayatı Felsefî Açıdan Temellendirilebilir mi? İbn Hindû’nun Eskatoloji Öğretisi”. Temaşa Felsefe Dergisi, 22 (2024): 6-21. google scholar
• Daiber, Hans. Bibliography of Islamic Philosophy. Leiden & Boston & Köln: Brill, 1999. google scholar
• Daiber, Hans. Bibliography of Islamic Philosophy: Supplement. Leiden & Boston: Brill, 2017. google scholar
• Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-ı Nüshahâ-yı Hattî-i Îrân. Tahran: Sâzmân-ı İsnâd ve Kitâbhâne-i Millî-i Cumhûrî-i İslâmî-i Îrân, 1390/2012. google scholar
• Halîfât, Sahbân. Resâilü Ebi’l-Hasen el-Âmirî ve şezerâtühü’l-felsefiyye. Amman: Menşûrâtü’l-Câmi‘ati’l-Ürdüniyye, 1988. google scholar
• Hasan, Abbâs. en-Nahvu’l-vâfî. 3. bsk. Kahire: Dâru’l-ma‘ârif, 1974. google scholar
• Hüseynî, Ahmed. Fihristü mahtûtâti Hızâneti’r-Ravdati’l-Haydariyye fi’n-Necefi’l-Eşrâf. Necef: Matba‘atü’n-Nu‘mân, 1971. google scholar
• İbn Hindû. Makâle fî vasfi’l-meʻâdi’l-felsefî. nşr. Sahbân Halîfât. İbn Hindû: Sîretühu, ârâuhu’l-felsefiyye, müellefâtühu. Amman: Menşûrâtü’l-Câmi‘ati’l-Ürdüniyye, 1995, I, 228-251. google scholar
• İbn Sînâ (?). el-Mecâlisü’s-seb‘a beyne’ş-Şeyh ve’l-Âmirî. nşr. Maksûd Muhammedî. Mecmû‘a-i Resâil (1). Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i Îrân, 1400 hş.[/2021], 1-41. google scholar
• Jambet, Christian. Mort et résurrection en islam. L’au-delà selon Mullâ Sadrâ. Paris: Albin Michel, 2008. google scholar
• Kavşut, Mehmet Sait. “Molla Sadrâ’da Ölümsüzlük Düşüncesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] XVI/2 (2018): 433-461. google scholar
• Kaya, M. Cüneyt. Bir ve Çok: Âmirî Felsefesinde Tanrı ve Âlem. İstanbul: Klasik, 2017 google scholar
• Kaya, M. Cüneyt. “Âmirî Çalışmaları için Yeni Bir Kaynak: el-Mecâlisü’s-seb‘ beyne’ş-Şeyh ve’l-Âmirî”. Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi I/2 (2015): 1-33. google scholar
• Kaya, M. Cüneyt. ““Rectifying Faith” Through Philosophy: On al-ʿĀmirī’s al-Iršād li-taṣḥīḥ al-iʿtiqād”. Studia graeco-arabica 13 (2023): 163-180. google scholar
• Kaya, Veysel. “Kalām and Falsafa Integrated for Divine Unity: Saʿīd b. Dādhurmuz’s (5th/11th century) Risāla fī l-Tawḥīd”. Studia graecoarabica 4 (2014): 65-123. google scholar
• Koç, Turan. “Molla Sadra’ya Göre Ölüm Sonrası Hayat Açısından Ruh-Beden İlişkisi”. İslamiyât III/1 (2000): 95-105. google scholar
• Meçin, Mahmut. “Molla Sadra’da Mead Problemi”. Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İlahiyat Bilimleri Fakültesi Dergisi I/1 (2014): 159-182. google scholar
• Mînovî, Müctebâ. “Ez Hazâ’in-i Türkiye”. Mecelle-i Dânişgede-i Edebiyyât, IV/2 (1335/1957): 42-75; IV/3 (1336/1957): 53-89; VIII/3 (1340/1961): 1-29. google scholar
• Mînovî, Müctebâ. “Yâddâşt der bâre-i çend nüsha-i hattî ki fîlmhâ-yı ânhâ berâ-yı dânişgâh tehiye şode est”. Mecelle-i Dânişgede-i Edebiyyât V/1-2 (1336/1957): 49-53. google scholar
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müte‘âliye fi’l-esfâri’l-erba‘ati’l-akliyye V. nşr. Rızâ Muhammedzâde. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Hikmet-i İslâmî-i Sadrâ, 1381 hş.[/2002]. google scholar
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müte‘âliye fi’l-esfâri’l-erba‘ati’l-akliyye VII. nşr. Maksûd Muhammedî. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Hikmet-i İslâmî-i Sadrâ, 1380 hş.[/2001]. google scholar
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müte‘âliye fi’l-esfâri’l-erba‘ati’l-akliyye IX. nşr. Rızâ Ekberyân. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Hikmet-i İslâmî-i Sadrâ, 1382 hş.[/2003]. google scholar
• Molla Sadrâ. eş-Şevâhidü’r-rubûbiyye fi’l-menâhici’s-sülûkiyye. nşr. Seyyid Mustafa Muhakkik Dâmâd. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Hikmet-i İslâmî-i Sadrâ, 1382 hş.[/2003]. google scholar
• Nazarî, Mahmûd. Fihrist-i nüshahâ-yı hattî-i Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî XXXII. Tahran: Kitâbhâne, Mûze ve Merkez-i İsnâd-ı Meclisi Şûrâ-yı İslâmî, 1388hş[/2009]. google scholar
• Omidsalar, Mahmoud, “Minovi, Mojtaba”. Encyclopædia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/minovi-mojtaba. Erişim: 28 Mayıs 2024. google scholar
• Pourjavady, Reza & Schmidtke, Sabine. “An Eastern Renaissance? Greek Philosophy under the Safavids (16th–18th centuries AD)”. Intellectual History of the Islamicate World III/1-2 (2015): 248-290. google scholar
• Pûyân, Murtezâ. Me‘âd-ı cismânî der hikmet-i müte‘âliye. Kum: Bustân-ı kitâb, 2009 google scholar
• Rizvi, Sajjad H. Mulla Sadra Shirazi: His Life, Works and the Sources for Safavid Philosophy. Oxford: Oxford University Press, 2007. google scholar
• Rowson, Everett K. A Muslim Philosopher on the Soul and Its Fate: Al-ʿĀmirī’s Kitāb al-Amad ʿalā l-abad. New Haven, Connecticut: American Oriental Society, 1988. google scholar
• Turhan, Kasım. Bir Ahlak Problemi Olarak Kelâm ve Felsefe Açısından İnsan Fiilleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1996. google scholar
• Türker, Mübahat. “el-‘Âmirî ve Katagoriler’in Şerhleriyle İlgili Parçalar”. Araştırma III (1965): 65-122. google scholar
• Wakelnig, Elvira. “Neoplatonic Developments”. Philosophy in the Islamic World. ed. Ulrich Rudolph, Rotraud Hansberger, Peter Adamson. İng. çev. Rotraud Hansberger. Leiden & Boston: Brill, 2017, 250-272. google scholar
• Wakelnig, Elvira. “Philosophical Fragments of al-ʿĀmirī Preserved Mainly in al-Tawḥīdī, Miskawayh, and in the Texts of the Ṣiwān alḥikma Tradition”. In the Age of al-Fārābī: Arabic Philosophy in the Fourth/Tenth Century. ed. Peter Adamson. London & Turin: The Warburg Institute & Nino Aragno Editore, 2008, 215-238. google scholar
• Wakelnig, Elvira. Feder, Tafel, Mensch: Al-ʿĀmirī’s Kitāb al-Fuṣūl fī l-Maʿālim al-ilāhīya und die arabische Proklos-Rezeption im 10. Jh. Leiden & Boston: Brill, 2006. google scholar