Damad İbrahim Paşa’nın (ö. 1010/1601) Dürzîler ile Mücadelesine Ulema Desteği: İsmail en-Nâblusî’nin (ö. 993/1585) Dürzîlere Reddiyesi

Year 2022, Volume: 12 Issue: 2, 559 - 587, 30.09.2022

Adem Arıkan

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1032302

Abstract

Lübnan’da Ma’noğulları emîri Korkmaz (ö. 993/1585) liderliğinde Dürzîler uzun süredir vergileri düzenli vermiyor, ateşli silah edindiklerine dair şikâyet ediliyorlardı. 993/1585 yılında Mısır Beylerbeyi Damad İbrahim Paşa (ö. 1010/1601) bölgeye sefer düzenledi. Çok sayıda tüfek ele geçirildi ve birikmiş vergiler tahsil edildi. Emir Korkmaz saklandığı yerde öldü. Bu dönemde Şâfii âlim İsmâîl b. Ahmed b. İbrahim en-Nâblusî (ö. 993/1585) Dürzîler hakkında bir risale yazdı. Dürzîler hakkında daha önce farklı âlimler tarafından çok sayıda fetva verilmiştir. Bu risalede bu fetvaların bazıları kaydedilmiştir. Ayrıca Dürzîlerin tarihi, temel görüşleri yaşadıkları bölgeler hakkında bilgiler yer almaktadır. Şam beylerbeyi Ali Paşa’nın emri üzerine risale eski Nizib kadısı Lütfullah tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Nâblusî “risale sahibi” diye bilinir olmuştu. Bölgede Dürzîlerin tarihiyle ilgili yapılmış araştırmalarda bu risalenin verdiği bilgiler kullanılmamıştır. Bu çalışmada risalenin yazarı Nâblusî tanıtılacak; risalenin yazıldığı dönemde bölgedeki Dürzîlerin tarihi, Osmanlı idaresi ile ilişkileri, özellikle bu sefere yol açan olaylar anlatılacak ve bu olaylarla ilişki kurularak kitabın yazılış süreci ve içeriği ele alınacaktır.

Keywords

İsmail en-Nâblusî, Dürzîler, Damat İbrahim Paşa, Emir Korkmaz, Lübnan

Supporting Institution

.

Project Number

.

Thanks

.

The Ulama’s Support for Damad İbrahim Pasha’s (d. 1010/1601) Struggle with the Druze: Ismail al-Nâblusî’s (d. 993/1585) Treatise on the Druze

Abstract

Under the leadership of Qurqmaz (d. 993/1585), the Emir of the Ma’nids, the Druze in Lebanon did not pay taxes regularly for a long time, and complaints were made about them having acquired firearms. In 993/1585, the Egyptian Governor Damad İbrahim Pasha (d. 1010/1601) organized an expedition to the region. Large numbers of rifles were seized and the unpaid taxes that had accumulated were collected. Qurqmaz died in his hiding place. At this time, the Shafi’i scholar Ismâîl b. Ahmad b. Ibrahim Nâblusî (d. 993/1585) wrote a book on the Druze. Many fatwas from different scholars against the Druze also had been decreed, some of which were recorded in this book. The book also contains information about the history of the Druze, their basic views, and the regions where they live. Upon the order of the governor of Damascus, Ali Pasha, the book was translated into Turkish by the former Nizib Qadi, Lutfullah. He became known as the owner of the risalah [treatise]. The information provided in this treatise has not yet been used in research on the history of the Druze in the region. This study will introduce the author of the book, the scholar Nâblusî and explain the history of the Druze in the region and their relations with the Ottoman administration at the time the book was written, especially the events that led to the Egyptian governor’s expedition. The writing process and content of the book will be discussed by establishing a relationship with these events.

Keywords

Ismail al-Nâblusî, Druze, Ibrahim Pasha, Qurqmaz, Lebanon

Project Number

.

References

• Abu-Husayn, Abdul Rahim. “Lebanese Heroes and Ottoman Villains: The Ma’ns of Lebanon, 16-17th Centuries”. google scholar
• Perspectives on Ottoman studies: Papers from the 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at the University of Zagreb 2008. ed. Ekrem Causevic, Nenad Moacanin, Vjeran Kursar. 13-25. Berlin: LIT Verlag, 2010. google scholar
• Abu-Husayn, Abdul Rahim. “The Korkmaz Question: A Maronite Historian’s Plea for Ma‘nid Legitimacy”. Al-Ahhath 34 (1986), 3-11. google scholar
• Abu-Husayn, Abdul-Rahim. “Problems in the Ottoman Adminstration in Syria during the 16th and 17th Centuries: The case of the Sanjak of Sidon-Beirut”. International Journal of Middle East Studies 24/4 (1992), 665-675. google scholar
• Abu-Husayn, Abdul-Rahim. Provincial Leaderships in Syria, 1575-1650. Beyrut: American University, 1985. google scholar
• Abu-Husayn, Abdul-Rahim. Rebellion, Myth Making and Nation Building: Lebanon from an Ottoman Mountain Iltizam to a Nation State. Tokyo: Tokyo University of Foreign Studies, 2009. google scholar
• Abu-Husayn, Abdul-Rahim. “The Long Rebellion: The Druzes and the Ottomans, 1516-1697”. Archivum Ottomanicum 19 (2001), 165-191. google scholar
• Abu-Husayn, Abdul-Rahim. The View from Istanbul: Lebanon and the Druze Emirate in the Ottoman Chancery Documents, 1546-1711 / Abdul-Rahmin Abu-Husayn. London: Centre for Lebanese Studies in association with I.B. Taurus, 2004. google scholar
• Abu-Husayn, Abdul-Rahman. “The Ottoman Invasion of the Shuf in 1585: A Reconsideration”. Al-Abhath 33 (1985), 13-21. google scholar
• Âmidî, Muhammed Selim el-. “Suveru’l-Fetâvâ elletî ehracahâ el-Ulemâu’l-alâm fî hakki’d-Durûz ve edrâbihim”. Hallu’r-rumûz fi akâidi’-d-Durûz. ed. Muhammed Rıza ez-Zaim. thk. Hamed b. Sâlih. 323-350. Medine: Daru’n-Nasîha, 2014. google scholar
• Arslan, Şekib. Ravzu’ş-Şakîk Divânu’l-Merhum Nesîb Arslan. Dimaşk, 1935. google scholar
• Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Dinbilimleri Dergisi 10/1 (2010), 199-246. google scholar
• Aykut, Nezihi. “Damad İbrâhim Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/440-441. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• Bağlıoğlu, Ahmet. İnanç Esasları Açısından Dürzîlik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. bs., 2018. google scholar
• Bâkıllânî, Ebû Bekr el-. Keşfu Esrâri’l-Bâtıniyye. thk. Ali Aslan. İstanbul: İrşad, 2021. google scholar
• Bûrînî, el-Hasan el-. Terâcümü’l-‘Ayân. thk. Salahuddin el-Müneccid. Dimaşk: el-Câmiu’l-İlmî, 1963. google scholar
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Lübnan (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/248-254. Ankara: TDV Yayınları, 2003. google scholar
• Cürcânî, Seyyid Şerif el-. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Mahmud Ömer Dimyatî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998. google scholar
• Çollak, Fatih - Akpınar, Cemil. “Gazzî, Bedreddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/537-539. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. google scholar
• Daftary, Farhad. İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri. çev. Erdal Toprak. İstanbul: Doruk, 2005. google scholar
• Daftary, Farhad. “Muhammed b. İsmâil el-Mektûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/544-545. İstanbul: TDV Yayınları, 2005. google scholar
• Daher, Massoud. “The Lebanese Leadership at the Beginning of the Ottoman Period: A Case Study of the Man Family”. çev. W. Matt Malczycki. Syria and Bilad al-Sham under Ottoman Rule. ed. Peter Sluglett, Stefan Weber. 323-345. Brill, 2010. google scholar
• Durmuş, İsmail. “Kazvînî, Hatîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/156-157. Ankara: TDV Yayınları, 2002. google scholar
• Düveyhi, Stefan. Tarihü’l-Ezmine. thk. Butros Fehd. Beyrut: Dâru Lahdi Hatır, 3. Basım, ts. google scholar
• Ebu Hüseyn, Abdurrahim. Lübnan ve’-İmârati’d-Dürziyye fi’l-Ahdi’l-Osmânî Veâiku Defteri’l-Mühimme 1546-1711. Beyrut: Dâru’n-Nehâr, 2005. google scholar
• Ebu Hüseyn, Abdurrahim. Sınâatü’l-Ustûra Hikâyetü’l-Temerrüdi’t-Tavîl fî Cebeli Lübnan. Beyrut: Daru’s-Sâkî, 2019. google scholar
• el-Antâkî. Târîhu’l-Antâkî. thk. tahkik: et-Tedmûrî. Trablus, 1990. google scholar
• el-Kummî - en-Nevbahtî. Şiî Fırkalar. çev. : Hasan Onat, Sabri Hizmetli, Sönmez Kutlu, Ramazan Şimşek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. bs., 2004. google scholar
• Emecen, Feridun. “Fahreddin, Ma‘noğlu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/80-82. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. google scholar
• Gazzî, Ebü’l-Fazl Kemaleddin Muhammed el-. el-Virdü’l-Unsî ve’l-vâridü’l-kudsi fi tercemeti’l-Arif Abdülgani en-Nablusi. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Kitab Naşirun, 2016. google scholar
• Gazzî, Necmuddin el-. el-Kevâkibü’s-Sâira bi-Ayâni’l-mieti’l-âşira. thk. Halil el-Mansur. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997. google scholar
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikadi Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2015. google scholar
• Güleç, Hasan. “Fezârî, İbrâhim b. Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/539-540. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. google scholar
• Günay, Hacı Mehmet. “İbnü’z-Zemlekânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/242-243. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. google scholar
• Hamza, Nedim Nayif. et-Tenûhiyyûn Ecdâdu’l-Muvahhidîn ed-Dürûz ve Devruhum fî Cebeli Lübnan. Beyrut: Daru’n-Nehâr, 1984. google scholar
• Hasan Bey-Zâde Ahmed - haz. Hasan Bey-Zâde Târîhi. thk. Şevki Nezihi Aykut. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004. google scholar
• Heşşî, Selim Hasan. Târîhu’l-Umerâi’ş-Şihâbiyyîn bi-kalemi ahadi umerâihim min Vâdi’t-Teym. Beyrut: Daru’l-Hadd Hâtır, 1984. google scholar
• Hitti, Philip K. The Origins of the Druze People and Religion, with Extracts from Their Sacred Writings. New York: Columbia University Press, 1928. google scholar
• Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/510-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. google scholar
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddu’l-Muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992. google scholar
• İbn Abidinzade, Alaüddin Muhammed. Hâşiyetu Kurreti uyûni’l-ahyâr tekmiletu Reddi’l-muhtâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003. google scholar
• İbn Cum’a el-Makkâr, Muhammed. el-Bâşât ve’l-Kuzât fîDimaşk (Vülâtü Dimaşkfl’l-‘ahdi’l-‘Osmâm). thk. Selâhaddin el-Müneccid. Dimaşk, 1949. google scholar
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsüddin Ahmed. Vefeyâtü’l-Ayân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1971. google scholar
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Beyrut: el-Maârif, 1988. google scholar
• İbn Sebât, Hamza b. Ahmed el-Garbî. Sıdku’l-Ahbâr Târîhu İbn Sebât. thk. Ömer Tedmürî. Trablus: Jarrous Press, 1993. google scholar
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin. Mecmûu’l-Fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed. Medine: Mecmeu’l-Melik Fehd, 1995. google scholar
• İbn Tolun. Târîhu’ş-Şâm fî matlai’l-ahdi’l-Osmânî. thk. Ahmed İbiş. AbuDabi: Daru’l-Kütübi’l-Vataniyye, 2009. google scholar
• İbn Tolun, Şemsüddin Muhammed. el-Fülkü’l-meşhûn fî ahvâli Muhammed İbn Tolun. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1996. google scholar
• İbn Tolun, Şemsüddin Muhammed. el-Gurafü’l-aliyye fi tabakât müteahhirî’l-Hanefiyye. thk. Ebu’l-Hasan Abdullah eş-Şevrâvî. Kahire: Dâru’r-Risâle, 2021. google scholar
• İbn Tolun, Şemsüddin Muhammed. İlâmu’l-verâ bi-men vellâ nâiben mine’l-Etrâk bi-Dimaşk eş-Şâm’i-l-kübrâ. thk. Abdulazim Hamid. Kahire: Camiatü AynŞems, 1973. google scholar
• İbn Tolun, Şemsüddin Muhammed. Sellü’s-Sârim fî Etbâi (Tercemeti) el-Hâkim (bi-Emrillah). Kahire: Daru’l-Kutubi’l-Mısrıyye, Et-Teymuriyye, Mecâmi, 79, 247-260. google scholar
• İbn Tolun, Şemsüddin Muhammed. Târihu’ş-Şâm fi Matlai’-Ahdi’l-Osmânî. thk. Ahmed İbiş. AbuDabi: Daru’l-Kutubi’l-Vataniyye, 2009. google scholar
• İbnü’l-Hımsî, Ahmed b. Muhammed. Havâdisu’z-zamân ve vefâyâtu’ş-şuyûh ve’l-akrân. thk. Abdülaziz Feyyaz Harfûş. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2000. google scholar
• İbnü’l-Kalânisî, Ebû Yalâ Hamza. Zeylü Târîhi Dimaşk. Beyrul: el-Abâ el-Yesuiyyin, 1908. google scholar İmâdî, Abduurahman el-. Fetvâ fi Hukmi’d-Dürûz ve’-Nusayriyye (Ali el-Murâdî’nin Ekvâlü’l-Eimmeti’l-Âline ile birlikte). Dimaşk: Daru Bilâdi’ş-Şâm, 2013. google scholar
• Kâdî Abdülcebbâr. Tesbîtu delâili’n-nübüvve: mucizelerle Hz. Peygamber’in hayatı : (metin-çeviri). çev. M. Şerif Eroğlu - Ömer Aydın. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. bsk., 2017. google scholar
• Kâdî Lütfullah. Terceme-i Risâle-i Fâzihati’l-Mülhidîn. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2916, 1-48. google scholar
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. bs., 2013. google scholar
• Kallek, Cengiz. “İbn Kadî Aclûn, Necmeddin”. Türkiye Diyanet VakfıİslâmAnsiklopedisi. 20/99-100. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. google scholar
• Köse, Saffet. “İbn Abdülhak el-Vâsıtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/275. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. google scholar
• Makdisî, Ebû Şâme el-. er-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Sâlihiyye. thk. İbrahim ez-Zeybek. Beyrut: er-Risale, 1997. google scholar
• Meşyehatu Akli Tâifeti’l-Muvahhidîn ed-Dürûz. Alâmetü’l-Mümin. Beyrut: Meşyehatu Akl, 2014. google scholar
• Mourad, Suleiman - Lindsay, James. The Intensification and Reorientation of Sunni Jihad Ideology in the Crusader Period: Ibn Asâkır of Damascus (1105-1176) andHis Age, with an Edition and Translation of Ibn Asâkir’s TheFortyHadiths forInciting Jihad. Brill, 2012. google scholar
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn el-.Hulâsatü’l-eserfî ayâni’l-karni’l-hâdî ‘aşer. Beyrut: Dâru Sâdır, ts. google scholar
• Muradî, Ali el-. “Akvâlü’l-Eimmeti’l-Âline fî Ahkâmi’d-Dürûz ve’t-Tayâmine”. ed. Arif b. Mezid b. Hâmid es-Sühaymî. Mecelletü’d-Dirâsâti’l-Akadiyye, Medine, el-Câmiatü’l-İslâmiyye 6/13 (2014), 475-571. google scholar
• Murâdî, Muhammed Halîl el-. Arfü’l-beşâm fî men vüliye fetvâ Dimaşkı’ş-Şâm. thk. M. Mutî‘ el-Hâfız , Riyâz Abdülhamîd. Dimaşk: Daru İbn Kesir, 1988. google scholar
• Nâblusî, Abdülgani en-. el-Hakika ve’l-mecaz fi’r-rihle ilâ Bilâdi’ş-Şam ve Mısr ve’l-Hicaz: Biladü’ş-Şam. thk. Riyad Abdülhamid Murad. Dimaşk: Dârü’l-Ma’rife, 1998. google scholar
• Nâblusî, İsmail en-. Fâzıhatü’l-Mülhidîn ve Nâsıhatü’l-Muvahhidîn. Süleymaniye Kütüphanesi, Nurosmaniye, 3903, 20b-41a. google scholar
• Nasr, Mürsil. Tetavvuru’l-Kazâi’l-Muvahhidîn ed-Dürûz abra’t-Târîh ve Usûlü’l-Muhâkemâti’ş-Şer’iyye. Beyrut: Müessesetü’t-Türâsi’d-Dürzî, 2011. google scholar
• Necla Ebu İzzüddin. ed-Dürûz fi’t-Tarih. Beyrut: Daru’l-Alem, 1985. google scholar
• Öz, Mustafa. “Dürzîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/39-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. google scholar
• Öz, Mustafa. “Dürzîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/39-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. google scholar
• Öz, Mustafa - Şek‘a, Mustafa Muhammed eş-. “İsmâiliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/128-133. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. google scholar
• Özaydın, Abdülkerim. “Bûrînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/439. İstanbul: TDV Yayınları, 1992. google scholar
• Özel, Ahmet. “İbn Âbidîn, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/292-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. google scholar
• Öztürk, Saffet. The Center-Periphery Struggles: The Case of the House of Ma‘n. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2021. https://risc01.sabanciuniv.edu/ record=b2586137_(Table of contents) google scholar
• Salibi, Kamal S. “The Buhturids of the Garb”. Arabica 8/1 (1961), 74-97. https://doi.org/10.1163/157005861X00043 google scholar
• Salibi, Kamal S. “The Secret of the House of Ma’n”. International Journal of Middle East Studies 4/3 (Temmuz 1973), 272-287. https://doi.org/10.1017/S0020743800031469 google scholar
• Salih b. Yahyâ. Târîhu Beyrut ve Ahbâru’l-Buhturiyyîn min Beni’l-Garb. thk. Luvis Rızkullah. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1927. google scholar
• Selânikî, Mustafa. Tarih-i Selânikî, I (971-1003 / 1563-1595). thk. Mehmet İprişli. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. bsk., 1999. google scholar
• Sönmez Kutlu. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi. 1/395-396. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005. google scholar
• Suyûtî, Celalüddin es-. Hüsnü’l-Muhâdarafî Târihi Mısır ve’l-Kâhira. thk. : M. Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1967. google scholar
• Süveyd, Yasin. el-İmâratü’l-Ma’niyye (Mevsûatu Târîhi Lübnan et-Târîhu’s-Siyâsî ve’l-Askeri). Beyrut: Nobilis, 2004. google scholar
• Şenzeybek, Aytekin. Ana Kaynaklarına Göre Dürzilik. Bursa: Emin Yayınları, 2012. google scholar
• Şenzeybek, Aytekin. “Başlangıçtan Günümüze Dürzîlik”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/31 (2011), 175-217. google scholar
• Şenzeybek, Aytekin. “Dürziliğin Teşekkül Süreci”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 8/1 (2015), 87-133. google scholar
• Tabbâh, Muhammed Rağıb et-. İlâmü’n-Nübelâ bi-târîhi Halebi’ş-şehbâ’. thk. Muhammed Kemâl. Haleb: Daru’l-Kalem, 1988. google scholar
• Tan, Muzaffer. İsmailiyye'nin Teşekkül Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Mezhepleri Tarihi, Doktora, 2005. google scholar
• Urzî, Ebu’l-Vefâ Muhammed b. Ömer el-. Me’âdinü’z-zeheb fi’l-Ayâni’l-müşerrefe bihim Haleb. thk. Muhammed Altunci. Haleb: Dâru-l-Melâh, 1978. google scholar
• Yahya Hüseyin Ammar. Târihu Vâdi’t-Teym ve’l-Ekâlimi’l-Mücâvira. Lübnan Yanta, 1985. google scholar
• Yıldız, Tuba. Dürziler ve Maruniler: Geleneğin Hukuku Osmanlı’nın Adaleti. İstanbul: Vadi Yayınları, 2020. google scholar
• Mühimme Defteri nu: 5. google scholar
• Mühimme Defteri nu: 26. google scholar
• Mühimme Defteri nu: 27. google scholar
• Mühimme Defteri nu: 29. google scholar
• Mühimme Defteri nu: 52. google scholar
• Mühimme Defteri nu: 53. google scholar