FARS EDEBİYATINDA TASAVVUF KONULU KAHRAMANLIK ANLATILARI

Year 2012, Issue: 21, 149 - 177, 05.06.2012

Nimet Yıldırım

Abstract

Günümüzde araştırmacıların önemli bir kısmı, tasavvufun kökenleri
ve temel dayanaklarının ne Hindistan ve ne de Yeni Eflatun felsefesinden
alınmadığı, birçok özelliğinin eski İran yöresel mistik anlayışlarından beslendiği
kanısındadırlar. Bu anlayış eski İranlıların düşünceleri ve dinsel
inanışlarında açık bir şekilde görülür. Mitraizm inanışında Mitra’ya tapanlar,
insan ruhunun tanrının bir parçası olduğu, dinin gizemli dünyasında
tanrının koyduğu kurallara uyanların ruhlarının sonuçta tanrıya erişeceği
kanısını taşırlar.
Öte yandan eski İran değerlerinin bir ansiklopedisi olarak da kabul edilen
Tuslu bilge şair Firdevsî’nin kahramanlık konulu şaheser yapıtı Şahnâme,
bir akıl kitabı olarak hayat, övünç kaynağı yücelikler, üstün ahlak, aşk, inanç
ve ahlakî öğretilerle dopdoludur.
İran ulusal kahramanlık anlatılarında sembolik anlamları olan ve hemen
hemen birçok efsanede yer alan birtakım öne çıkmış simgeler İslâm sonrası
inançlarla da uyum göstererek mistik kahramanlık hikayelerinde de benzeri
özellikleriyle yer almışlardır. Fars edebiyatının iki temel akımı; hamâse ve
tasavvuf üzerinde yapılacak araştırmalar, bu iki konunun Fars kültürünün
egemen ruhu, Fars edebiyatı ağacının en güçlü dalları olabilmeği başarmışlarsa,
bunun en önemli desteği arkalarındaki güçlü düşünce birikimidir.
Baştanbaşa bütün Fars edebiyatında hiçbir akım Hamâse ve ondan sonra da
tasavvuf kadar güçlü bir şekilde edebiyatı etkilememiştir. Fars edebiyatının
en önemli ve en güçlü konuları en üst düzey örnekleriyle ya Hamâse ve bağlı
konular ya da tasavvuf ile ilgilidir. Bu iki tür de Fars edebiyatının zengin ve
kökleri çok eskilere dayanan kültürel mirasına dayanmaktadır.

Keywords

Fars kahramanlık anlatıları, Fars tasavvufu, Şahname, Mesnevi

References

• Afîfî, Rahîm, Esâtîr ve Ferheng-i Îrân Der Niviştehâ-yi Pehlevî, Tahran 1374 hş.
• Afîfî, Rahîm, Ferhengnâme-yi Şi‘rî, Tahran 1372 hş. I-III.
• Arberry, Arthur J., Classical Persian Literature, London 1958.
• Arberry, Arthur J., Edebiyyât-i Klâsik-i Fârsî (çev. Esedullâh-i Azâd), Tahran 1371 hş.
• Aştiyanî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Moğol ve Evâyil-i Eyyâm-i Tîmûrî, Tahran 1376 hş.
• Azîzüddîn Nesefî, Tasavvufta İnsan Meselesi/İnsan-i Kâmil (çev. Mehmet Kanar), İstanbul 1990.
• Bahâr, Muhammed Takî, Sebkşinâsî/Târîh-i Tatavvur-i Nesr-i Fârsî, Tahran 1373 hş., I-III.
• Berzger, H.-Sâdıkî, F., “Sîmorğ”, Dânişnâme-yi Edeb-i Fârsî, I, 514.
• Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî/Geschichte der Arabischen Lite- ratur (çev. Abdulhalîm en-Neccâr-Seyyid Ya’kûb Bekr-Ramazân Abduttevvâb), Kahire 1983, I-VII.
• Browne, Edward Granville, A Literary History of Persia, Cambridge 1924, I-IV.
• Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri (yay. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen) İstanbul 1972-1975.
• Camî, Abdurraman, Nefehâtu’l-’uns (yay. Mehdî-yî Tevhîdîpûr), Tahran 1337 hş.
• Cebelî, Nâsır, “Perendegân-i Efsâneî Der Mutûn-i Pârsî, Nâmvâre-yi Doktor Mahmûd-i Efşâr, IX (Tahran 1377 hş.), s. 5845-5846.
• Curtis, Vesta Sarkhosh, Ustûrehâ-yi Îrânî (çev. Abbâs-i Muhbir), Tahran 1373 hş.
• Çelebî, Kâtip, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, (yay. Kilisli Muallim Rıfat-Şerefettin Yaltkaya), İstanbul 1941-1943.
• Çelebî, Kâtip, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, (yay. Kilisli Muallim Rıfat-Şerefettin Yaltkaya), İstanbul 1941-1943., I-II.
• Ensarî, Kâsım, Mebânî-i ‘İrfân ve Tasavvuf, Tahran 1370 hş.
• Ethé, Hermann, Târîh-i Edebiyyât-i Fârsî (çev. Rızâzâde-yi Şafak), Tahran 2536 şş.
• Firdevsî, Ebu’l-Kâsım, Şâhnâme (Cüveynî, Azizullâh), Tahran 1389 hş., I-VI.
• Firdevsî, Ebu’l-Kâsım, Şâhnâme (yay. Mohl, Julius), Tahran 1377 hş.
• Gilanî, Muhammed Lâhîcî, Şerh-i Gulşen-i Râz (yay. Alî Kulî Mahmudî-yi Bahtiyâ-rî), Tahran 1377 hş.
• Hânlerî, Pervîz Nâtil, Târîh-i Zebân-i Fârsî, Tahran 1324 hş., I-III.
• Humayî, Celâluddîn, Târîh-i Edebiyyât-i Îrân (yay. Mâhduht-i Bânû Humâyî) Tahran 1375 hş.
• Karlığa, H. Bekir, “Gazzâlî”, DİA, XIII, 489-534.
• Keşfu’l-Mahcûb/Hakikat Bilgisi (Süleyman Uludağ), İstanbul 1982, s. 56- 57;
• Keymeniş Abbâs, “Peyvend-i Hamâse Bâ İrfân”, Nemîrem Ez În Pes, s. 867; Berzger, H.-Sâdıkî, F., “Sîmorğ”, Dânişnâme, I, 513;
• Mâhyâr, Abbâs, Merce‘şinâsî-yi Edebî ve Reviş-i Tahkîk, Tahran 1374 hş.
• Makdisî, Matahhar b. Tahir, Âferiniş ve Târîh (çev. Kedkenî, Muhammed Rızâ Şefî’î), Tahran 1386 hş.
• Mazenderânî, Huseyn Şehîdî, Ferheng-i Şâhnâme/Nâm-i Kesân ve Câyhâ, Tahran 1377 hş. “Zerdhuşt1”, s. 366.
• Mevlevî, Celaluddîn, Mesnevî-yi Manevî, Tahran 1384 hş.
• Mohabbetî, Mehdî, Sîmorğ Der Costucû-yi Kâf, Tahran 1379 hş.
• Mojdehî, Sâmiye Basîr, “İrfân ve Edeb-i Fârsî”, Dânişnâme-yi Edebi Fârsî, II, 971
• Neyyir Nûrî, Abdulhamîd, Sehm-i Erzişmend-i Îrân Der Ferheng-i Cihân, Tahran 1377 hş., I-II.
• Oşîderî, Cihângîr, Dânişnâme-yi Mezdiyesnâ, Tahran 1371 hş.
• Pûrnamdariyân, Takî, Dîdâr Bâ Sîmorğ, Tahran 1382 hş.
• Rezmcû, Huseyn, İnsân-i Ârmânî ve Kâmil, Tahran 1375 hş.
• Rezmcû, Huseyn, Kalemrov-i Edebiyyât-i Hamâsi-yi Îrân, Tahran 1381 hş., I-II.
• Rızâzâde-yi Şafak, Sâdık, Târîh-i Edebiyyât-i Îrân, Tahran 1352 hş.
• Sadr-i Niyâ, “el-İnsânu’l-Kâmil”, Dânişnâme-yi Edeb-i Fârsî, s. 145-146;
• Sadr-i Niyâ, “Enderznâme”, Dânişnâme-yi Edeb-i Fârsî, II, 169.
• Safâ, Zebîhullâh, Gencîne-yi Sohen, Tahran 1370 hş. I-VI.
• Safâ, Zebîhullâh, Târîh-i Edebiyyât Der Îrân, Tahran 1371 hş. I-V.
• Senâî-yi Gaznevî, Dîvân (yay. Pervîz-i Bâbâyî) Tahran 1375 hş.
• Serrâmî, Kadem Alî, “Sembolism Der Dâstânhâ-yi Şâhnâme”, Nemîrem Ez În Pes Ki Men Zinde Em, s. 434.
• Subhânî, Tevfîk, Târîh-i Edebiyyât, Tahran 1375 hş., I-IV.
• Şekîbâ, Pervîn, Şi‘r-i Fârsî Ez Âğâz Tâ İmrûz, Tahran 1373 hş.
• Şemîsâ, Sîrûs, Ferheng-i İşârât-i Edebiyyât-i Farsî, Tahran 1375 hş.
• Vâhiddûst, Nihâdînehâ-yi Esâtîrî Der Şâhnâme-yi Firdevsî, Tahran 1379 hş.
• Vahidî, Ğulamhuseyn, “Sîmorğ, Morğ-i Fermânrevâ”, Hestî, I/3, Tahran 1372 hş., s. 91-101.
• Yâhakkî, Muhammed Ca’fer, Ferheng-i Esâtîr ve İşârât-i Dâstânî der Edebiyyât-i Fârsî, Tahran 1375 hş.
• Zerrînkûb, Abdulhuseyn, Ez Guzeşte-yi Edebî-yi Îrân, Tahran 1375 hş.
• Zumurrudî, Humeyrâ, Nakd-i Tatbîkî-yi Edyân ve Esâtîr Der Şâhnâme-yi Firdevsî, Hamse-yi Nizâmî ve Mantuku’t-tayr, Tahran 1382 hş.