Sınır-Ötesi Bir Uygarlık Operasyonu: Talcott Parsons’ın Uygarlık Okuması

Yıl 2018, Cilt: 38 Sayı: 2, 343 - 375, 26.03.2019

Mehmet Emin Balcı

Öz

Rudyard Kipling 1889 tarihli Doğu Batı Baladı’na “Ah Doğu Doğudur, Batı da Batı; bu ikisi asla bir araya

gelmeyecektir” (Oh, East is East, and West is West, and never the twain shall meet) mısraları ile başlar. Sonraki

mısralarında Doğu ve Batı arasındaki bu uçurumun mahkeme-i kübra’ya kadar kapanmayacağını belirten bu

şiir, uluslararası herhangi bir krizde bazı köşe yazılarında yeniden hatırlanır. Aktüalite bencil, şiddet düşkünü

ve saldırgan bir geçmişin kalıntılarını gün yüzüne çıkarırken yaşanan krizin aslında daha büyük bir problemin

ürünü olduğu vurgulanır: uygarlık problemi. Bilindiği üzere uygarlık, uygarlaşma, muasırlaşma, modernleşme

gibi yakın anlamlı birçok kavram toplumsal farklılıkları tasnif edip tipleştiren ve zaman içinde ideal bir toplum

türünün hayatta kalacağını öngören evrimci bir söylemle iç içe geçmiştir. Bununla birlikte toplumsal evrim

düşüncesinin, günümüz uygar insanına, unutmaya çalıştığı hayvansal kökenlerini, sömürgeci günahlarını ya da

geçmişteki hezimetlerini hatırlattığından 19. yüzyıldaki cazibesini kaybettiği de bir gerçektir. Tarihin, ideolojinin

veya meta-anlatıların sonu hakkındaki söylemlerin şekillendirdiği çağdaş düşüncenin, eski tarih felsefelerinin

ikiliklerinden (Doğu-Batı, barbar-uygar, irrasyonel-rasyonel) arınmaya çalıştığı bir sır değildir. Hatta günümüz

insan bilimlerindeki en popüler trendlerden birinin, eski toplumsal açıklamaların işlediği günahları açığa

çıkarmak olduğu söylenebilir. Post-modern yaklaşımların modern uygarlıkla yaptığı radikal hesaplaşma ise adeta

şiirin müteakip mısralarının haklılığını selamlar. Fakat eski tartışmalarının içindeki tüm rahatsızlıklar ortaya

dökülmesine rağmen, uygarlık problemi neden hâlâ bireysel kanılarımızı yönlendirmekte ve toplumun gizli

gündem maddesini oluşturmaya devam etmektedir? Gündelik hayatımızda ufak bir aksaklık ortaya çıktığında

neden her seferinde uygarlık seviyemizi hatırlarız? İletişim devrimi insanlar arasındaki mesafeleri kaldırarak

dünyayı “küresel bir köy” haline getirmişken neden uygarlıklar arasında geçilmez sınırlar varmış gibi hissederiz?

Bu çalışmada “dünya tarihinin” çağdaş bir yorumu olan 1940 sonrası uygarlık/uygarlıklar formasyonu Talcott

Parsons’ın tarih okuması bağlamında ele alınacaktır. Amerika Birleşik Devletleri’nin savaş sonrasında dünyanın

yeni merkez ülkesi haline gelmesiyle, dünya tarihinin ve uygarlıkların da bu güncel gelişme doğrultusunda

okunmasını gerekli görüldü. Fordist-Keynesgil toplum modelini genel bir sistem kuramı olarak formüle eden

Talcott Parsons’ın düşünceleri, yalnızca ileri kapitalist toplumların güncel hayatını biçimlendirmekle kalmadı.

Onun geçmiş uygarlıkları, çağdaş toplumun ortaya çıkışındaki bir bayrak yarışçısı olarak gören tarih anlayışı,

Batı-dışı toplumsal yapıların açıklanmasında, modernleşme kuramcıları tarafından asli bir referans kaynağı

olarak kullanılmıştır. Toplumların geçmişten bugüne değişimlerini ele alan bu muktedir uygarlık yorumunu üç

başlıkta inceleyeceğiz. Öncelikle savaş sonrası süreçte çağdaş toplumsal yapı ve ilişkileri geçmiş uygarlıkların

asli gayesi olarak gören Parsons’ın sistem kuramını, ikinci olarak orta döneminde kaleme aldığı toplumsal

evrim ve uygarlık süreci hakkındaki görüşlerini ele almaya çalışacağız. Yapısal-işlevselciliğin yanıtsız bıraktığı

sorulardan biri olan değişim problemini açıklamak adına tarihsel uygarlıklara yönelen Parsons’ın teleolojik

okuması, toplumsal değişmenin fiziksel ve doğal koşullara adapte olamamaktan doğan içsel bir etkinin sonucu

olduğunu ileri sürer. Bu iddia tarihsel farklılıkları ölçülebilir ve kıyaslanabilir bir niceliğe indirgediğinden Batıdışı

uygarlıkların toplumsal yapı ve kültürel özgünlüklerini kapitalist sistemin soyut mantığı ile bütünleştirmeye

olanak tanır. Bu sosyolojik okumanın dışarda kalanların içeriye nasıl ve ne ölçüde dahil edileceğine dair belirlediği

kuramsal yol haritası, Soğuk Savaş dönemi uluslar arası ilişkilerde, en azından bir taraf için, reddedilmez bir

armağandır. Bu bağlamda çalışmada üçüncü olarak toplumlar arasındaki iktidar ilişkilerini sistem dışı bir unsur, bir anlamda “zorunlu kötülük” olarak meşrulaştıran bu okumanın soğuk savaş sürecinde Batı-dışı dünya için

kullanıldığı güncel bir uygulama alanı olarak “modernleşme kuramını” ele alacağız. Nitekim 1960 sonrası siyasal

iklimde varlık kazanan bu kuramın, temsilcileri ve temel görüşleri eski nüfuzunu kaybetmesine rağmen, temel

kabullerinin günümüz uygarlık tahayyülünü biçimlendirmeye dolaylı olarak devam etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İnsanlık, Evrim, Toplumsal sistem, Modernleşme, Batı-dışı

Cross-border Operation in Civilization: The Talcott Parsons’ Civilization Reading

Öz

Rudyard Kipling’s The Ballad of East and West begins with the verses “Oh, East is East, and West is West,/

And never the twain shall meet.” As an eschatological proof of the never-ending divide between East and

West, these lines are often cited by writers and journalists in an international crisis. The current crisis is a

product of a bigger problem, while actuality is rediscovering the heritage of a selfish, violent, and agressive

past. Many concepts, such as civility, civilization and modernization, come into play in an evolutionist discourse

that categorizes and differentiates social differences and predicts that an ideal society will survive over time.

Social evolutionism may not be a basic form of explanation today as it was in the nineteenth century. It reminds

us of our zoological origins, our colonial sins, and the ruins of history. Contemporary thought, shaped by the

discussion of the end of history, the end of ideology, or the end of the meta-narratives has been distilled from

the dualities of old–fashioned philosophies (East-West, barbarian-civilized, irrational-rational, etc.). A recent

popular trend is to confess the sins of old social scientific accounts. So, the apocalyptic atmosphere in the

subsequent verses of poems can be felt in radical criticisms of post-modern approaches to modern civilization.

How can debates on civilization still be in the forefront of the individual or collective, even though all the

crimes of civilization have been revealed? Why do we remember where we are in civilization when there is a

small hitch in our daily lives? Why is it still important to determine the distance between civilizations when the

communication revolution has removed distance between people and turned the world into a “global village”

(unity/conflict)? In this paper, we will try to deal with the reconstruction of the concept of contemporary

civilization in the context of Talcott Parsons’ reading of civilization. The fact that the United States became

the new central country of the world after World War II necessitated the re-reading of world history in line

with current developments. The thought of Talcott Parsons, who formulated the Fordist-Keynesian welfare

society model as a general system theory, did not only shape the advanced capitalist societies; at the same

time his understanding of history, which treats civilizations as a relay runner for contemporary society, is an

essential reference for modernization theorists in the description of non-Western social structures. First, we

will consider Parsons’ social system theory, which regards modern social structure and relationships as the

ultimate goal that past civilizations were trying to achieve. We will then try to address his views on the social

evolution and civilization process. Parsons’ teleological reading of historical civilizations in order to explain

the problem of change as one of the questions that structural-functionalism leaves unanswered suggests

that social change is caused by an internal influence that arises from non-adaptation to physical and natural

conditions. This reading, which legitimizes relations of power among societies as a “theodicial necessity” in a

sense, is an inspiration to the “modernization theory” of the wide field of application in the non-Western world

during the Cold War period. It is especially important that this theory, which was developed in the post-1960s

political climate (although some of its representatives and basic views lose their old influence) is based on the

actual civilization assumption.

Anahtar Kelimeler

Humanity, Evolution, Social system, Modernization, Non-Western

Kaynakça

• Abbot, A. & Sparrow, J. T. (2007). Hot war, cold war: The structures of sociological action: 1940- 1955. In C. Calhoun (Ed.), Sociology in America: A history (pp. 281–313). Chicago: University of Chicago Press.
• Alexander, J. (1988). Parsons’ “structure” in American sociology. Sociological Theory, 6(1), 96‒102. Badeu, J. (1959). The passing of traditional society: Modernizing the middle east by Daniel Lerner. The American Political Science Review, 53(4), 1133‒1135.
• Balcı, M. E. (2017). Çağdaş sosyolojinin neo-klasik kökleri: Parsons-Schutz tartışması (Doktora tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul Üniversitesi, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTez- Merkezi adresinden edinilmiştir.
• Baudrillard, J. (1999). Üretimin aynası (O. Adanır, Çev.). İzmir: 9 Eylül Yayınları.
• Berger, M. (1958). The passing of traditional society: Modernizing the Middle East. By Daniel Lerner, Lucille W. Pevsner, David Riesman. The Public Opinion Quarterly, 22(3), 425‒427.
• Bernasconi, R. (2000). Irk kavramını kim icat etti? (Z. Direk, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları Bulut, Y. (2008). Türkçe sosyoloji ders kitapları hakkında bibliyografik bir değerlendirme. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(11), 353‒404.
• Calhoun. C. (2007). Sociology in America: An introduction. In C. Calhoun (Ed.), Sociology in America: A history (pp. 1–38). Chicago: The University of Chicago Press.
• Cohen, J., Hazelrig L., & Pope, W. (1975). De-Parsonizing Weber: A critique of Parsons’ interpretation of Weber’s sociology. American Sociological Review, 40(2), 229‒241.
• Coser, L. (1990). Amerikan eğilimleri (A. Şenel, Çev.). R. Nisbet & T. Bottomore (Ed.), Sosyolojik çözümlemenin tarihi içinde (s. 319–359). İstanbul: Verso Yayınları.
• Coşkun, İ. (1989). Modernleşme kuramı üzerine. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(1), 289‒304.
• Elias, N. (2004). Uygarlık süreci (E. Ateşman, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gasset, O. (2015). Sistem olarak tarih (N. G. Işık, Çev.). İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Gerhardt, U. (2002). Talcott Parsons: An intellectual biography. Cambridge: Cambridge University Press.
• Gouldner, A. (2015). Batı sosyolojisinin yaklaşan krizi (M. Şenol, Çev.). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları.
• Hungtinton, S. (1972). The change to change. Comparative Politics, 3(3), 283‒322.
• Janowitz, M. (1966). Modernization and the structure of societies: A setting for international affairs. American Journal of Sociology, 72(3), 304‒305.
• Lang, O. (1949). The family revolution in Modern China (by Marion Levy Jr.). The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 265(1), 199–200.
• Lerner, D. (1958). The passing of traditional society: Modernizing the Middle East. New York: Free Press of Glencoe.
• Lerner, D. & Robinson, R. (1960). Swords and ploughshares: The Turkish army as a modernizing force. World Politics, 13, 19–44.
• Levi-Strauss, C. (2018). Hüzünlü dönenceler (Ö. Bozkurt, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Levy, M. (1965). Patterns (structures) of modernization and political development. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 358, 29‒40.
• Lipset, M. (1960). Political man. New York: Double Day & Company INC.
• Marx, K. (1973). Grundrisse: Foundations of the critique of political economy (M. Nicolaus, Trans.). New York: Penguin Books.
• Merton, R., & Storer, N. W. (Eds.). (1973). The sociology of science: Theoretical and empirical investigations. Chicago & London: University of Chicago Press.
• Park, R. (2015). Hobolar (P. K. Kayalıgil, Çev.). Şehir: Kent ortamındaki insan davranışlarının araştırılması üzerine öneriler içinde. Ankara: Heretik Yayınları.
• Parsons, T. (1947). Science legislation and the social sciences. Political Science Quarterly, 62, 241–249.
• Parsons, T. (1962). Toward a general theory of action. Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Parsons, T. (2015). Toplumsal eylemin yapısı (A. Bölükbaşı, Çev.). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları.
• Parsons, T. (1951). The social system. Glencoe, IL: Free Press.
• Parsons, T. (1954). The theoretical development of the sociology of religion. In Essays in Sociological Theory (pp. 197–211). Illinois: The Free Press.
• Parsons, T. (1960). Malinowski and the theory of social systems. In R. Firth (Ed.), Man and culture: An evaluation of the work of bronislaw malinowski (pp. 53‒70). London: Routledge & Kegan Paul Limited.
• Parsons, T. (1962). Youth in the context of American society. Daedalus, 91(1), 97‒123.
• Parsons, T. (1966). Societies: Evolutionary and comparative perspectives. Englewood Cliffs & New Jersey: Prentice Hall.
• Parsons, T. (1976). Reply to Cohen, Hazelrigg and Pope. American Sociological Review, 41(2), 361‒365.
• Parsons, T. (1996). A behavioristic conception of the nature of morals. The American Sociologist, 27(4), 24‒37.
• Parsons, T., & Bales, R. (1955). Family, socialization and interaction process. NewYork, NY: The Free Press.
• Parsons, T., & White, W. (1970). The link between charecter and society. In Social structure and personality (pp. 183–236). London. Free Press.
• Sontag, S. (2005). Metafor olarak hastalık (O. Akınhay, Çev.). İstanbul: Agora Yayınları.
• Sorokin, P. (1957). Social and cultural dynamics. Boston, MA: Porter Sargent Publisher.
• Spengler, O. (1997). Batının çöküşü (G. Scognamillo & N. Sengelli, Çev.). İstanbul: Dergah Yayınları.
• Toynbee, A. (1955). A study of history. London & New York: Oxford University Press.
• Weber, M. (2006). Sosyoloji yazıları (C. W. Mills & H. Gerth, Ed., T. Parla, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Williams, R. (1983). Keywords: A vocabulary of culture and society. New York: Oxford University Press.
• Wirth, L. (1939). The structure of social action: A study in social theory with special reference to a group of recent european writers (by Talcott Parsons). American Sociological Review, 4(3), 399‒404.
• Yazıcıoğlu, A. (1999). Durr-i meknun: Saklı inciler (N. Sakaoğlu, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.