Diyarbakır Meryem Ana Kilisesi Kduşkudşinindeki Madeni Levha Örnekleri

Yıl 2021, Sayı: 30, 259 - 289, 30.06.2021

Evin Telli , Mehmet Top

Öz

Birçok kadim uygarlığa ev sahipliği yapan Diyarbakır, Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğu tarafından resmi din olarak kabul edilmesiyle beraber, birçok mabedin yapıldığı önemli bir merkeze dönüşmüştür. Burada, Hıristiyanlığı ilk benimseyen halklar arasında Süryanilerinde olduğu belirtilmektedir. Diyarbakır’da erken tarihli mabetler arasında yer alan Meryem Ana Kilisesi’nin, farklı dönemlerde Süryani patriklik merkezi olması, Süryaniler için tarihsel anlamda önem taşımaktadır. Kilisede bulunan özgün litürjik unsurlar, Süryani cemaatinin Meryem Ana Kilisesi ile köklü dinsel ve kültürel bağlarının bir göstergesi olarak dikkat çekmektedir. Bu litürjik unsurlar arasında, kilisenin apsis bölümünde bulunan ana kduşkudşin örneği göze çarpmaktadır. Süryanice “Kutsalların Kutsalı” anlamına gelen kduşkudşin, işlevsel açıdan Hıristiyan mimarisinde kiborium formunu karşılamaktadır. Makale çalışması kapsamında incelenen levha örnekleri kduşkudşinin sunak masası üzerinde yer almaktadır. Söz konusu levha örneklerinin konusu; İsa’nın doğumu, çarmıha gerilişi ve İsa’ya ağıt sahnesi olmak üzere İsa’nın hayatına dair üç ana betimlemeden oluşmaktadır. Kronolojik düzende sıralanan sahneler, Hıristiyan sanatının ikonografik anlatım dilini yansıtan bir düzenleme halinde ele alınmıştır. Kduşkudşin üzerinde bulunan bu levha örnekleri kduşkudşinin sembolik anlamı ile örtüşen, kutsiyetini somutlaştıran betimlemeler sunmaktadır. Levhaların oluşturduğu kompozisyonun benzerine Süryani ve Hırıstiyan maden sanatı örnekleri arasında henüz rastlanmamıştır. Bu açıdan özgünlük taşıyan madeni levhalar; malzeme, teknik, üslupsal ve ikonografik açıdan tanımlanarak, Süryani ve Hıristiyan sanatı açısından değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Süryani Kilisesi, Süryani Sanatı, Maden Sanatı, Diyarbakır Meryem Ana Kilisesi, Kduşkudşin

Kaynakça

• Acara, Meryem, Bizans Maden Sanatı Dini Törenler Sırasında Kullanılan Liturjik Eserler, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 1997.
• Acara, Meryem, “Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15/, 1998, s.183-201 . Akkaya, Tayfun, Ortodoks İkonaları, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2014.
• Akyürek, Engin, Sanatın Ortaçağı Türk Bizans ve Batı Sanatı Üzerine Yazılar, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1997.
• Akyüz, Gabriyel, Diyarbakır’daki Meryem Ana Kilisesi’nin Tarihçesi, Resim Matbaacılık, İstanbul, 1999.
• Anderson, Jeffrey C., “Manuscripts”, The Glory Of Byzantium Art And Culture Of The Middle Byzantine Era, A.D.843-1261, Edited By Helen C. Evans And William D. Wixom, (The Metropolitan Museum Of Art, New York, 1997.
• Atasagun, Galip, “Hıristiyanlığın Tanımı, Yorumu ve Kurumsallaşmasında Sembollerin Yeri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, X Sayı. 2000, s.181-199. Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi Başlangıçtan Akkoyunlular’a Kadar, Kültür ve Sanat Yayınları, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi,. Cilt, 2003.
• Bilge, Yakup, 600 Yıllık Gelenek Mor Gabriel Manastırı, Gerçeğe Doğru Kitapları, Anadolu Ofset, İstanbul, 2011 . Brooks, Sandra, “İcons and İconoclasm in Byzantium” İn Heilbrunn Timeline of Art History, New York The Metropolitan Museum of Art. http://www.metmuseum.org/toah/hd/icon/hd_icon.htm (originally published October 2001, last revised August 2009) Bağlantı Tarihi: 21.10.2020.
• Carr, Annemarie Weyl, “Popular İmagery”, The Glory Of Byzantium, Art and Culture of the Middle Byzantine Era A.D. 843-1261, Edited by Helen C. Evans and William D. Wixom, The Metropolitan Museum Of Art, New York, 1997, s.112-118.
• Coşkuner, Buket, XI. Yüzyıl Kapadokya Bölgesindeki İsa’nın Doğumu ve Çarmıha Gerilmesi sahneleri, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2009.
• Daşçı, Semra, “Ortaçağ Avrupa Resminde Mimarinin Kullanımı”, Sanat Tarihi Yıllığı, 2002, 0 (15), s:131-148.
• Delimont,Danita,“Byzantine İcon of The Virgin and Child and Pelagnitissa”, http://www.gettyimages.com/detail/photo/byzantine-icon-of-the-virgin-and-child-high-res-stock-photography/102522328. *04.10.2020.
• Demir, Zeki, Süryani Ortodoks Kilisesi Gelenekleri ve Yedi Gizi, İstanbul Süryani Ortodoks Metropolitliği, Anadolu Ofset, İstanbul, 2015.
• Diyarbakır Kültür Envanteri I, Diyarbakır Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ve Müze Müdürlüğü Yayınları.
• Doğan, Sema. ve Ünser, Şükran, “Bizans Sanatında Kherub ve Seraph İmgeleri”, Anadolu Kültürlerinde Süreklilik ve Değişim, Dr. A. Mine Kadiroğlu’na Armağan, Ankara, 2011, s.199-218.
• Durak, Nihat, Süryani Ortodoks Kilisesi’nde İbadet, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2011 . Eliade, Mircea, Dinler Tarihine Giriş, (İnternet Adresi: http://www.altinicizdiklerim.com), *15.06.2020.
• Erginsoy, Ülker, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1978.
• Ersoy, Nejmettin, Semboller ve Yorumları, Zafer Matbaası, Birinci Baskı, İstanbul, 2000.
• Frazer, Margeret, Byzantine enamels and goldsmith work Precious metalwork with enamel, The Treasury of San Marco Venice, The Metropolitan Museum Of Art, Edited by David Buckton with the help of Christopher Enstwistle and Rowena Prior, (İtaly: Olivetti, Milan Puhlished by Olivetti Printed and bound in İtaly, 1984.
• Güneş Yılmaz, Dilek, “Protohistorik Dönemde Anadolu’da Hayat Ağacı Motifi (Bildiri)”, III. Arkeoloji Sempozyumu, 2012. Antalya, (İnternet Adresi: http://www.academia.edu).
• Hasol, Doğan, maddesi, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yem Yayınları, 14. Baskı. İstanbul, 2016.
• Hıllez, Semra. ve Sonay Arslanboğa, “Diyarbakır Kiliseleri”, Editör: İrfanYıldız, Diyarbakır Mimarisi. Diyarbakır Valiliği, Birinci Baskı, 2011.
• Hollerweger, Hans, Çev: Sevil Gülçur, Turabdin- Canlı Kültür Mirası, Avusturya, 1999.
• Işık Şen, Vildan “Bizans İkonalarından Günümüze Sanatta Meryem ve Çocuk Motifi”. İdil Dergisi, 2017, 6/32, s.1359-1383.
• Jenkins, Marilyn, İslamic Spain, Al- Andalus:Crucible of the Mediterranean, The Art Of Medieval Spain A.D. 500-1200, The Metropolitan Museum Of Art, New York, Distributed by Harry N. Abrams, İnc., New York, 1993.
• Kitab-ı Mukaddes, (Tevrat, Zebur, İncil), Yeni Çeviri, İstanbul: Yeni yaşam Yayınları, Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İstanbul, 2013, Haziran.
• Kırbay, Ayça, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Koleksiyonunda Bulunan Dini Bir Tuvalin İkona İmajında Yorumlanması, Selçuk Üniversitesi, Arkeoloji Ana Bilim Dalı, Ortaçağ Arkeolojisi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya. 2010.
• Koch, Guntram, Çev: Ayşe Aydın, Erken Hıristiyan Sanatı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2015.
• Koluman, Aziz, Ortadoğuda Süryanilik, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ankara, 2001.
• Küçük, Mehmet Alpaslan, “İkonografiden İnanca “İsa Mesih”in Diriliş / Paskalya Süreci”, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Özel Sayı, 2016, s. 230-274.
• Küçük, Mehmet Alpaslan, “İsa’nın Doğumu-İkonografisi Üzerine”, Dini Araştırmalar, 22 / 55, 2019, s.181-212.
• Osmanoğlu, Özlem, İstanbul Rum Ortodoks Kiliselerinde Epitafion İşlemeleri ve İkonografileri, Işık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2018.
• Öztekin, Selma, Dinlerde Hayat Ağacı, Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri (Dinler Tarihi) Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2008.
• Pekak, Mustafa Sacit ve Gür, Durmuş, “İsa’nın Doğumu”, Sanat Tarihi Dergisi, 2015, 24 /2, 175-226.
• Peker, Nilüfer “Kapadokya’nın Son Mahkeme Betimlerinde Etoimasia (Boş Taht) İmgesi”, Anadolu Kültürlerinde Süreklilik ve Değişim, Dr. A. Mine Kadiroğlu’na Armağan, Ankara, 2011.
• Sert, Şahin, Diyarbakır Süryani Kadim Meryem Ana Kilisesi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2015.
• Simon, David, “Latte Romanesque Art in Spain, The Art Of Medieval Spain A.D. 500-1200”, Distributed By Harry N. Abrams, The Metropolitan Museum Of Art, New York, 1993-1994).
• Sözen, Metin ve Tanyeli, Uğur, “Katakomb, Pyxis, Liturji” maddesi, Sanat Kavramları ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2016.
• Şarlak, Evangelia Aleksandru, Post- Bizans Dönemi İstanbul Kiliselerinde Duvardan Bağımsız İkonalar, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2001.
• Şimşek, Mehmet, Diyarbakır ve Süryaniler, Kent Yayınları, İstanbul, İkinci Baskı, 2006.
• Tuncer, Orhan Cezmi, Diyarbakır Kiliseleri, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, Ankara, 2015.
• Wilkinson, Kathryn, Çeviren: Seda Toksoy, Kökenleri ve Anlamlarıyla Semboller İşaretler Binlerce yıllık Görsel Bir Yolculuk, Alfa Yayınları, İstanbul, 2018.
• Yenişehirlioğlu, Filiz; “İkonografi İkonoloji ve Osmanlı Sanatı, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar”, Günel İnal’a Armağan, Ankara, Hacettepe Üniversitesi, 1993.