Eyüb Sabri Paşa’nın Hayatı, Entelektüel Muhiti ve Eserleri Üzerine Bazı Yeni Bulgular

Year 2021, , 159 - 189, 07.11.2021

Ömer Faruk Can

https://doi.org/10.26650/iutd.973070

Abstract

Bu çalışma, 19. yüzyıl Osmanlı’sının önde gelen münevverlerinden Eyüb Sabri Paşa ve eserlerini konu edinmektedir. Makalede Paşa’nın mevcut biyografisi detaylandırılmış ve içinde yer aldığı entelektüel muhit tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Cuma hutbelerinin Türkçe okunması tartışmaları tarihine katkı sunabilecek bir yazısı ilk kez bu makalede mercek altına alınmıştır. Paşa’nın yaptırdığı Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Haram maketlerinin akıbeti de sorgulanmış; böylece yeterince fark edilmeyen bir aydın devlet adamının hayatı ve eserleri derli toplu bir şekilde ortaya konarak Osmanlı entelektüel tarihiyle ilgili literatüre katkı sağlanması hedeflenmiştir.

Keywords

Eyüb Sabri Paşa, Mir’âtü’l-Haremeyn, Hicaz, Cuma hutbesi, Çocuk eğitimi, İttihad-ı İslâm

Thanks

Yazıyı okuyup birtakım önemli noktalara ve kaynaklara dikkatimi çeken Dr. Mehmet Korkmaz ile Dr. Göker İnan’a teşekkür ederim.

New Remarks on the Life, Intellectual Climate, and Works of Eyüb Sabri Pasha

Abstract

This study focuses on the life and works of Eyüb Sabri Pasha —an outstanding intellectual in the nineteenth-century Ottoman world— surveying the elegant cultural climate in which he lived as well as his distinguished entourage. The paper uncovers his article on delivering Friday sermons in Turkish, and investigates the fate of the Masjid an-Nabawi and Masjid al-Haram models. It contributes to the literature on the intellectual history of the Ottoman Empire by bringing to light the life and works of a nearly unnoticed intellectual and statesman.

Keywords

Eyüb Sabri Pasha, Mir’āt al-Haramain, Hijaz, Friday sermon (Khutbah), Child education, Pan-Islamism

References

• Cevdet Bahriye (C.BH)
• İrâde Dâhiliye (İ.DH)
• İrâde Meclis-i Vâlâ (İ.MVL)
• Plan, Proje ve Krokiler (PLK.p)
• Yıldız Maruzât Defterleri (Y.MRZ.d)
• Yıldız Mütenevvi Mârûzât (Y.MTV)
• Yıldız Perâkende Askerî Mârûzât (Y.PRK.ASK)
• Bahriye Nezâret-i Celîlesi Yoklama Kalemi Defteri (YKL.d)
• Bahriye Islahat Komisyonu Defterleri (BH.ISLH.KOM.d)
• Bahriye Nezareti Mektubi Kalemi Defterleri (MKT)
• Yıldız Fotoğraf Arşivi
• Ahmed Midhat, “Mir’ât-ı Medîne’nin Hitâmı”, Tercümân-ı Hakîkat, nr. 2933 (14 Mart 1888).
• Eyüb Sabri, “Ayn-ı Zübeyde”, Tercümân-ı Hakîkat, nr. 604 (17 Haziran 1880).
• Eyüb Sabri, “Varaka”, Tercümân-ı Hakîkat, nr. 707 (19 Ekim 1880).
• Sâlnâme-i Askerî: Sene 1283, Mekteb-i Harbiye-i Şâhâne, İstanbul 1283/1866.
• Sâlnâme-i Bahrî: Sene 1307, Bahriye Nezâreti Fen Komisyonu, İstanbul 1307/1890.
• Sâlnâme-i Bahrî: Sene 1308, Bahriye Nezâreti Fen Komisyonu, İstanbul 1308/1891.
• Tercümân-ı Hakîkat, nr. 331-421 (25 Temmuz 1879-10 Kasım 1879).
• Tercümân-ı Hakîkat, nr. 446 (19 Aralık 1879).
• Tercümân-ı Hakîkat (Mekâtib-i rüşdiye şâkirdânı içün haftada bir kere neşr olunur) [Küçük Tercümân-ı Hakîkat], nr. 1-26 (28 Eylül 1879-7 Mart 1880).
• Akyıldız, Ali, “İnsanı Yazmak: 19. Yüzyıl Osmanlı Biyografi Yazıcılığı ve Problemleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, sayı 50 (Ekim 2017), s. 219-242.
• Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1992.
• Bal, Nurcan, İstanbul Deniz Müzesi Osmanlıca Bahriye Mühür ve Damga Koleksiyonu, I-II, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, Ankara 2008.
• Bursalı Mehmed Tahir, “Eyüb Sabri Paşa”, Osmanlı Müellifleri, III, haz. M. A. Yekta Saraç, ed. Mustafa Çiçekler, TÜBA, Ankara 2016.
• Çağlar, Burhan, “1878-1879 Zeytun Ermeni İsyanları ve İngiliz Said Paşa’nın Aldığı Tedbirler”, Ermeni Araştırmaları, sayı 46 (2013), s. 163-198.
• Düzcü, Levent, "Osmanlı’nın Endüstri Devrimine İlk Adımları: Küçük ve Büyük Vapur", Kadim, sayı 2 (Ekim 2021), s. 113-128.
• Er, Şaban, Melâmîlik ve Osmânlı Devri Melâmîleri (Hâl tercümeleri, Silsileleri, İ’tikâdları, Meşrebleri, Eserleri, Eserlerinden seçmeler, Tıpkıbasımlar, Arşiv vesikaları, Fotoğraflar), Kutupyıldızı Yayınları, İstanbul 2015.
• Eyüb Sabri, Azîzü’l-Âsâr Şerh-i Kasîde-i Bânet Sü‘âd, Şeyh Yahyâ Efendi Matbaası, İstanbul 1291/1874.
• Eyüb Sabri, Mir’âtü’l-Haremeyn: Mir’ât-ı Cezîretü’l-Arab, Bahriye Matbaası, Kostantiniye 1306/1888. Eyüb Sabri, Mir’âtü’l-Haremeyn: Mir’ât-ı Medîne, I-II, Bahriye Matbaası, Kostantiniye 1304/1886.
• Eyüb Sabri Paşa, Mir’âtü’l-Haremeyn (Haremeyn Tarihi): Mir’ât-ı Mekke (İnceleme-Metin), I-II, haz. Ömer Faruk Can - F. Zehra Can, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2018.
• Fidan, Mehmet Akif, Eyüp Sabri Paşa ve Tarihçiliği, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Geçer, Kadir Türker, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Ordusunda Rütbe Terfi Uygulamaları ve 1870 Tarihli Terfi’-i Rütbe Nizâmnâmesi”, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, X/19 (2012), s. 1-42.
• Gencer, Ali İhsan, Bahriye’de Yapılan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti’nin Kuruluşu (1789-1867), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
• Göçen, Merve Büşra, Tercüman-ı Hakikat Gazetesi’nin II. Abdülhamid Dönemi Çocuk Eğitimine Katkısı (1296-1297/1879-1880), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018.
• Hinz, Walther, İslâm’da Ölçü Sistemleri, çev. Acar Sevim, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1990.
• Işık, İhsan, “Eyüb Sabri Paşa”, Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, IV, Elvan Yayınları, Ankara 2006, s. 1368.
• İdeal Gazeteci, Efendi Babamız Ahmet Mithat, haz. Münir Süleyman Çapanoğlu, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1964.
• İbrahim Alaettin, “Eyüp Sabri Paşa”, Meşhur Adamlar: Hayatları - Eserleri, II, nşr. Sedat Simavi, İstanbul 1933-1935, s. 446.
• İmam Gazzâlî, Nihayetin Başlangıcı: Bidâyetü’l-Hidâye Tercümesi (Esbâbu’l-‘İnâye fî Tercemeti Bidâyeti’n- Nihâye), çev. Eyüp Sabri Paşa, haz. Mehmet Asağ, Büyüyen Ay, İstanbul 2021.
• İmam Tirmizî, Tercümetü’ş-Şemâil, çev. Eyüp Sabri Paşa, haz. Reyhan Çorak - Fakirullah Yıldız - Mehmet Asağ, Ketebe, İstanbul 2021.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, “Eyyûb Sabrî”, Mu‘cemü’l-Mü’ellifîn: Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye, III, Beyrut 1957, s. 30.
• Koçu, Reşad Ekrem, “Eyyub Sabri Paşa”, İstanbul Ansiklopedisi, X, Koçu Yayınları, İstanbul 1971, s. 5446.
• Korkmaz, Mehmet, “Osmanlı Askerî Eğitiminde Modernleşme Çabaları: Kasımpaşa Bahriye Askerî Rüşdiye Mektebi” Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, sayı 72 (2020), s. 115-137.
• Kurt, Burcu, “Osmanlı Donanmasında Modern Teknolojiyi Yakalamak: Bahriye Sanayi Alayları”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, XVII/28 (2015/1), s. 79-111.
• Lewis, Bernard, “Ayyûb Sabrî Pasha”, The Encyclopedia of Islam (New Edition), I, E. J. Brill - Luzac & Co., Leiden - London 1960, s. 796.
• Mehmed Süreyyâ, “Eyyûb Sabrî Paşa”, Sicill-i Osmânî yâhûd Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye, I, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1308/1890, s. 451.
• Necipoğlu-Kafadar, Gülru, “Plans and Models in 15th- and 16th-Century Ottoman Architectural Practice”, Journal of the Society of Architectural Historians, 45/3 (Eylül 1986), s. 224-243.
• Özcan, Azmi, “Eyüp Sabri Paşa”, DİA, XII, İstanbul 1995, s. 8-9.
• Özcan, Azmi, “Eyüp Sabri Paşa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999, s. 429.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993. Panzac, Daniel, Osmanlı Donanması (1572-1923), çev. Ahmet Maden - Sertaç Canpolat, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018.
• Safvet, Bahriyemiz Târîhinden Filasalar, Matbaa-i Bahriye, [İstanbul] 1329/1911.
• Sarı, Ali, Medine’de Osmanlı Dini İmar Faaliyetleri: Mescid-i Nebevi Örneği (1818-1861), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2012.
• Sayacı, Kenan, Deniz Harp Okulu Tarihçesi, Ankara 2000.
• Türk Kadınları Kültür Derneği (TÜRKKAD), “Bir Kul, Bir Resul Sergisi”, Erişim: 13 Temmuz 2021, https://turkkad.org/hizmet/bir-kul-bir-resul-sergisi