Yıldız Porselen Fabrikası: Kuruluş ve İşleyişiyle Sarayın Bahçesindeki Üretim Merkezi

Year 2020, Issue: 72, 139 - 166, 31.12.2020

Sinem Serin

Abstract

Osmanlı Devleti’nde sanayileşme hareketinin yoğunlaştığı dönem, Sultan II. Abdülhamid devridir. Padişahın kendi sarayının bahçesine bir porselen fabrikası açtırması, teknolojide modernleşme ve çağı yakalamaya verdiği önemin en iyi göstergesi olmalıdır. Yıldız Porselen Fabrikası’nın kuruluş amacı, padişah için porselen üretmektir. Bu dönemde saray ve kasırlar Çin veya batı porselenlerinden ziyade Yıldız Porselen Fabrikası’nda üretilen eşsiz sanat eserleriyle dolmuştur. Fabrikanın pek çok benzersiz mamulü, başta Avrupa olmak üzere pek çok devlet sarayına da hediye olarak sunulmuştur. 1894 yılında faaliyete başlamış olan fabrika, idarî ve malî açıdan dönemin padişah ve sarayının gelir-giderlerini idare eden Hazine-i Hassa Nezareti’ne bağlanmıştır. Çağdaşı teknoloji örnek alınarak modern bir üretim merkezi halinde faaliyette bulunan müessesenin, idarî görevlilerin yanı sıra geniş bir teknik kadroya da sahip olduğu görülmektedir. Yıldız Porselen Fabrikası’nın inşasından itibaren teşkilatlanmasını ve işleyişini açıklığa kavuşturmayı amaçlayan bu makale, arşiv vesikaları üzerinden kurumun tarihini şekillendirmek üzere kaleme alınmıştır.

Keywords

Yıldız Porselen Fabrikası, II. Abdülhamid, XIX. yy. Osmanlı Sanayileşmesi, Osmanlı Porselenciliği, Raimondo D’Aronco

Yildiz Porcelain Factory: The Heart of Production in the Palace Garden with Its Establishment and Operation

Abstract

The period when the industrialization movement intensified in the Ottoman Empire corresponds to the reign of Sultan Abdulhamid II. The best indication that the Sultan attached importance to the modernization of technology and capturing the age should be his having a porcelain factory opened within the garden of his palace. The purpose of the establishment of Yildiz Porcelain Factory was to produce porcelain for the Sultan. During this period, palaces and pavilions were filled up with unique works of art produced at the Yildiz Porcelain Factory, rather than Chinese or Western porcelain. Many unique products of the factory were presented as gifts to state palaces, especially to the ones in Europe. The factory, which began its operations in 1894, was administratively and financially linked to the supervision of Imperial Treasury (Hazine-i Hassa), which managed the income and expenses of the Sultan and his palace during his era. The establishment had a diverse technical staff as well as administrative crew and served as a modern production centre by taking contemporary technology as an example. This article, which aims to explain the organization and operation of the Yildiz Porcelain Factory since its construction, has been written to narrate the history of the institution through archival documents.

Keywords

Yildiz Porcelain Factory, Abdulhamid II, Ottoman Industrialization, Ottoman Porcelain, Raimondo D’Aronco

References

• Bâbıâli Evrak Odası Nezaret Gelen-Giden Defterleri (BEO.NGG.d).
• Dahiliye Nezareti
• Mektubi Kalemi (DH.MKT).
• Sicill-i Ahval Defterleri (DH.SAİD).
• Hazine-i Hassa Tasnifi
• Defterler (HH.d).
• Emlak-ı Hümayun (HH.EMK).
• Hereke (HH.HRK).
• İrade (HH.İ).
• Sicill-i Ahval Defterleri (HH.SAİD.d).
• Tahrirat (HH.THR).
• İrade Tasnifi
• Dahiliye (İ.DH).
• Hususi (İ.HUS).
• Maarif (İ.MF).
• Maliye (İ.ML).
• Taltif (İ.TAL).
• Maliye Nezareti Emlâk-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM)
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV)
• Yıldız Tasnifi
• Mütenevvia (Y.MTV).
• Perakende Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ).
• Perakende Hazine-i Hassa (Y.PRK.HH).
• Perakende Maiyyet-i Seniyye Dairesi (Y.PRK.MYD), 21/36.
• Perakende Orman, Maadin Ziraat Nezareti (Y.PRK.OMZ).
• Perakende Saray Görevlileri Maruzatı (Y.PRK.SGE).
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, II. Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri.
• Ağın, Ahmed, Yıldız Sarayı Çırağan Sarayı Tarihi ve Yapılışları, İstanbul 1965.
• Bakır, Sitare Turan, İznik Çinileri ve Gülbenkyan Koleksiyonu, Ankara 1999.
• Batur, Afife, “19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında Bir Stilistik Karşılaştırma Denemesi: A. Vallaury / R. D’Aronco”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi- Sempozyum 17-18 Aralık 1992, prepared by Zeynep Rona, İstanbul 1993, p. 146-158.
• ——————, “Yıldız Sarayı’na İlişkin Bazı Belgeler ve Türkiye’de Belgeleme Çalışmalarının Sorunları”, TBMM Milli Saraylar Sempozyumu 15-17 Kasım 1984 Yıldız Sarayı/Şale- Bildiriler, İstanbul 1985, p. 89-96.
• ——————, “Yıldız Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, VII (1994), 520-527.
• —————— - Selçuk Batur, “İstanbul’da 19. Yüzyıl Sanayi Yapılarından Fabrika-i Hümâyûnlar”, I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi İTÜ 14-18 Eylül 1981, İstanbul 1981, p. 331-341.
• Baykal, Buket, Osmanlı Porselen Sanatı, ITU Institute of Social Sciences, Master’s thesis, İstanbul 2000.
• Bayraktar, Nedret, “Topkapı Sarayı Müzesindeki İstanbul Manzaralı Yıldız Porselenleri”, Sanat Dünyamız, V/15 (Ocak 1979), 29-33.
• ——————, “Yıldız Porselenleri”, Milli Saraylar Koleksiyonu’nda Yıldız Porseleni, İstanbul 1998, p. 22-35.
• ——————, İstanbul Cam ve Porselenleri, İstanbul 1982.
• Bayram, Sadi, “Yıldız Çini Fabrikasına Ait Birkaç Vesika”, Suut Kemal Yetkin’e Armağan, Ankara 1984, p. 101-105.
• Boyar, S. Pertev, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları Hayatları ve Eserleri, Ankara 1948.
• Cezar, Mustafa, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi, İstanbul 1971.
• Church, Arthur Herbert, English Porcelain of the Eighteenth Century, London 1911.
• Coşansel, Demet, “19. Yüzyıl Osmanlı Saraylarında Fransız ve Yıldız Porselenleri”, MS Milli Saraylar, Issue 3 (2006), s. 133-144.
• Ezgü, Fuad, Yıldız Sarayı Tarihçesi, İstanbul 1962. Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, trans. Ali Berktay, İstanbul 2006.
• İlgürel, Sevim, “Yıldız Köşkü”, İA, XIII (1986), 423-428. İslimyeli, Nüzhet, Türk Plâstik Sanatçıları Ansiklopedisi, II, Ankara 1969.
• Kalyoncu, Hülya, Topkapı Sarayı Müzesi Yıldız Porselenleri Koleksiyonu’nun Değerlendirilmesi, Mimar Sinan Fine Arts University Institute of Social Sciences, Department of Art History, PhD Thesis, İstanbul 2011.
• Kâzım, Musa, “Darbhanenin Ahval-i Dahiliyesi”, TOEM, year 2, fascicle 9, t.m., p. 551-557.
• Keskin, Özkan, Orman ve Ma‘âdin Nezâreti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, I.U. Ins. Soc. Sci., PhD Thesis, İstanbul 2005.
• Kocabaş, Hüseyin, Porselencilik Tarihi, Bursa 1940.
• Küçükerman, Önder, Dünya Saraylarının Prestij Teknolojisi: Porselen Sanatı ve Yıldız Çini Fabrikası, İstanbul 1987.
• Milli Saraylar Yıldız Çini ve Porselen İşletmesi, İstanbul 2007.
• Osman Hamdi ve Sanayi-i Nefise Mektebi, prepared by Adnan Çoker, İstanbul 1983.
• Osman Nuri, Bilinmeyen Abdülhamid Abdülhamid-i Sâni ve Devr-i Saltanatı, I-II, prepared by Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul 2017.
• Öz, Tahsin “Ahmet Fethi Paşa ve Müzeler”, Türk Tarih, Arkeolografya ve Etnografya Dergisi, Issue 5 (1949), p. 2-5.
• ——————, “Yıldız Çini Fabrikası”, Arkitekt, XV/161-162 (İstanbul 1945), p. 107-110.
• Raby, Julian - Nurhan Atasoy, İznik Seramikleri, London 1989.
• Serin, Sinem, Yıldız Çini/Porselen Fabrikası, Istanbul University Institute of Social Sciences, Department of History, Master’s Thesis, İstanbul 2009.
• Shaw, Wendy M. K. Osmanlı Müzeciliği Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi, trans. Esin Soğancılar, İstanbul 2004.
• Sultan Abdülhamid, Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, Boğaziçi Yay., İstanbul 1999.
• Şahin, Faruk, Seramik Sözlüğü, İstanbul 1983. Talay, Aydın, Eserleri ve Hizmetleriyle II. Abdülhamid, İstanbul 2007.
• Terzi, Arzu T., “XIX. Yüzyıl Sonlarında Ebniye-i Seniyye İdaresi (Görevleri ve Teşkilâtı)”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Issue 16 (1998), p. 109-119.
• ——————, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara 2000.
• ——————, Bağdat-Musul’da Abdülhamid’in Mirası Petrol ve Arazi, İstanbul 2009.
• Ürekli, Fatma, Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin Kuruluşu ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri, Istanbul University Institute of Social Sciences, Department of History, PhD Thesis, İstanbul 1997.
• Zonaro, Fausto, Abdülhamid’in Hükümdarlığında Yirmi Yıl Fausto Zonaro’nun Hatıraları ve Eserleri, prepared by Cesare Mario Trevigne-Erol Makzume, trans. Turan Alptekin-Lotte Romano, İstanbul 2008.