Mesâil-i Afrika: Berlin Konferansı ve Osmanlı Devleti’nin Genişleyen Afrika Algısı

Year 2025, Issue: 87, 82 - 106, 27.10.2025

Hatice Uğur

https://doi.org/10.26650/iutd.1615009

Abstract

Bu makale, Berlin Konferansı’nın 140. yılı vesilesiyle, Osmanlı Devleti’nin söz konusu konferanstaki rolünü ve bu dönemin ardından Afrika’ya yönelik artan diplomatik, siyasi ve sembolik ilgisini ele almaktadır. Berlin Konferansı, Afrika kıtasının sömürgeci güçler arasında paylaşımını uluslararası hukuki bir çerçeveye oturtan bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Osmanlı Devleti’nin bu sürece katılımı ise, çeşitli araştırmalarda farklı açılardan değerlendirilmiştir. Osmanlı’nın konferansa katılımı, esas olarak Afrika’da toprak kazanma arzusundan ziyade, Mısır gibi stratejik bölgelerdeki çıkarlarını koruma amacıyla ilişkilendirilmektedir. Bununla birlikte, imparatorluğun Kuzey Afrika’daki dini ve siyasi nüfuzunu sürdürme çabası ile Avrupa devletleri arasında eşit bir uluslararası aktör olarak konumlanma isteği, bu katılımın belirleyici unsurları olmuştur. Makale, konferans sonrasında Osmanlı belgelerinde sıkça rastlanan “Mesâil-i Afrika” (Afrika Meseleleri) kavramını, imparatorluğun kıtaya yönelik genişleyen jeopolitik algısının bir yansıması olarak ele almaktadır. Bu çerçevede harita üretimi, diplomatik yazışmalar ve Zanzibar örneğinde görüldüğü üzere yerel Müslüman yönetimlerle kurulan ilişkiler üzerinden Osmanlı’nın Afrika’daki varlığına yeni bir bakış açısı sunulmaktadır. Sonuç olarak çalışma, Berlin Konferansı’nın 140. yıldönümünde Osmanlı’nın Afrika’daki mevcudiyetini çok katmanlı, karşılıklı etkileşimlere dayalı bir perspektiften yeniden değerlendirmeyi amaçlamaktadır.

Keywords

Mesail-i Afrika , Berlin Konferansı , Sömürgecilik , Afrika Talanı , Osmanlı Afrikası

Mesâil-i Afrika: The Berlin Conference and the Ottoman Empire’s Expanding Perception of Africa

Abstract

This article, marking the 140th anniversary of the 1884–85 Berlin Conference, examines the role of the Ottoman Empire during the 1884–85 Berlin Conference and explores its growing diplomatic, political, and symbolic engagement with Africa in the aftermath of the conference. Recognized as a turning point that formalized the partition of Africa among European colonial powers, the Berlin Conference has been the subject of numerous studies regarding Ottoman participation. Rather than a territorial expansionist agenda, the Ottoman motivation to attend the conference is here interpreted primarily as a strategic effort to safeguard its interests in key regions such as Egypt. Additionally, the desire to maintain religious and political influence in North Africa and to assert its status as a legitimate international actor among European powers played a critical role in its decision to participate. Central to this study is the concept of “Mesâil-i Afrika (African Affairs), frequently encountered in post-conference Ottoman archival documents, which reflects a broadened geopolitical awareness of the continent. Through cartographic production, diplomatic correspondence, and relations with local Muslim polities—such as the Sultanate of Zanzibar—the article proposes a new perspective on Ottoman presence in Africa. In marking the 140th anniversary of the Berlin Conference, this study offers a rethinking of the Ottoman Empire’s African engagement beyond colonial paradigms, emphasizing multi-layered and reciprocal interactions.

Keywords

Mesail-i Afrika , Berlin Conference , Colonialism , Scramble for Africa , Ottoman Africa

References

• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi google scholar
• Âmedî Kalemi Meclis-i Vükelâ (A.AMD.MV), 43/438. google scholar
• Hatt-ı Humâyun (HAT), 827/37465. google scholar
• Hariciye Nezâreti (HHR.SFR.3),375/40. google scholar
• Haritalar (HRT.H), 112, 114, 115, 647, 663, 666. google scholar
• İrâde Hariciye (İ.HR), 295/18660. google scholar
• İrade Dahiliye (İ. DH), 1257/098689. google scholar
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS), 79/3438. google scholar
• Siyasî Kısmı Belgeleri (HR.SYS), 910-A/65-002. google scholar
• Mektubi Kalemi (MF.MKT), 400/50 google scholar
• Muahedeler (MHD), 325. google scholar
• Hariciye Nezâreti, Londra Sefareti Evrakı (HR.SFR.3), 375/40; 97/52. google scholar
• Yıldız Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşemiliterilik (Y.PRK.EŞA), 8/59. google scholar
• Yıldız Arşivi Hususî (Y.A. Hus.), 221/30; 308/82. google scholar
• Yıldız Parakende Hariciye Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK. HR), 19/26. google scholar
• Sudan Kıtası Haritası, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 93236. google scholar
• Yeni Coğrafya Atlası, İstanbul Üniversitesi Nadir eserler Kütüphanesi, 92365. google scholar
• Ajayi, J. F. Ade "The Continuity of African Institutions under CoLoniaLism," Emerging Themes in African History, haz. Terence O. Ranger, Londra 1968, s. 189-200. google scholar
• Afrika-i Garbi İşlerine Dair Berlin'de Mün'akid Konferans Mazbatalarının Tercümesidir, Atatürk Kitaplığı, nr. 0/960, İstanbul 1302 (1885). google scholar
• Birinci, Ali, Üsküdar’da Matbaalar ve Matbaacılar (1839-1908), ULuslararası Üsküdar Sempozyumu VIII, 21-23 Kasım 2014, İstanbuL, s.385-397. google scholar
• Bostan, İdris. “Orta Afrika’da Nüfuz Mücadelesi ve Osmanlı İmparatorluğu (1893-1895)”. Belleten 54 (1990), 665-698. google scholar
• Castryck, Geert. “The Bounds of Berlin’s Africa: Space- Making and Multiple Territoralities in East and Central Africa”. The International Journal of African Historical Studies 52/1 (2019), 1-10. google scholar
• Chamberlain, M.E., The Scramble for Africa, Routledge, London, 2010 (ilk baskı, 1999)k google scholar
• Cooper, Frederick “Conflict and Connection: Rethinking Colonial African History”, The American Historical Review, 99 (1994), s. 1516-1545. google scholar
• Deets, M. W., “Mostafa Minawi, The Ottoman ScrambLe for Africa: Empire and DipLomacy in the Sahara and the Hijaz”, Journal of Asian and African Studies, 53/4(2018). s. 644-646. https://doi.org/10.1177/0021909617743378. google scholar
• DeringiL, SeLim, “Les Ottomans et Le partage de L'Afrique. (1880-1990)”. Studies on Ottoman Diplomatic History V: The Ottomans and Africa. ed. Sinan KuneraLp. İstanbuL 1990. google scholar
• DeringiL, SeLim, Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909, I. B Tauris YaY., London ve NewYork 1998. google scholar
• DeringiL, SeLim, “TheY Live in a State of Nomadism and SavagerY: The Late Ottoman Empire and the Post-CoLoniaL Debate”, Comparative Studies in Society and History 45/2 (2003), s. 311-342. google scholar
• Doğan, Ahmet, The Berlin West African Conference 1884-1885 and The Ottoman Empire. Ortadoğu Teknik Üniversitesi, SosYaL BiLimLer Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2021. google scholar
• Eşref, M, M.Rüşdü, Memalik-i Mahruse-i Şahaneye Mahsus Mükemmel Atlas, İstanbuL: TefeYYüz Kitabhanesi, 1909. google scholar
• Fabian, Steven, “Locating the LocaL in the CoastaL rebeLLion of 1880-1890”, Journal of Eastern African Studies, 7/3 (2013), s. 432-449, https://doi.org/10.1080/17531055.2013.770680. google scholar
• GençoğLu, HaLim, “OsmanLıLar ve Afrika TaLanı İsimLi Kitaba Dair”. Afam. (Erişim Erişim 1 Ocak 2025). https://afam.org.tr/osmanLiLar-ve-afrika-taLani-isimLi-kitaba-dair/ google scholar
• GiLbert, Eric- Jonathan T. Reynolds, Tarih Öncesinden Günümüze Dünya Tarihinde Afrika, çev. Mehmet DemirkaYa, Küre YaY., İstanbuL, 2016. google scholar
• GLassman, Jonathan, Revelry, Rebellion, and Popular Consciousness on the Swahili Coast, 1856-1888, Portsmouth, Heinemann 1995. google scholar
• Gündüz, Mustafa, (Haz.), Sultan II. Abdülhamid’in Sadrazamı (Küçük) Mehmed Sa’îd Paşa’nın Hatıratı, Ketebe YaYınLarı, I, İstanbuL 2019. google scholar
• Hana, M., “Review of The Ottoman ScrambLe for Africa: Empire and DipLomacY in the Sahara and the Hijaz bY M. Minawi”, International Journal of Middle East Studies, 49/3 (2017),s. 559-561. https://www.jstor.org/stabLe/26852577. google scholar
• Hiribarren, Vincent, “The Ottoman ScrambLe for Africa: Empire and DipLomacY in the Sahara and the Hijaz”. Journal of Islamic Studies 29/2 (2017), 272-274. google scholar
• HızLı, Kasım ve Sacit Uğuz, “Kuzey Afrika’da Nüfuz MücadeLesi ve SaLih Münir Bey’in DipLomatik Girişimleri”, Kadim, 7, (2024), s. 93-112, doi: 10.54462/kadim.1309866. google scholar
• Hunt, Davis, “Interpreting the Colonial Period in African History”, African Affairs, 72/ 289, (1973) s. 383-400. google scholar
• İbn Nüzhet, Cevat, Musavver Memalik-i Osmânî Coğrafyası, İstanbul, Martini Osmaniye Matbaası, 1910. google scholar
• Ibrahim, Gassim, Afrika’nın Sömürgeleştirilmesi: Berlin Konferansı ve Osmanlı Devleti (1884-1885), Fatih SuLtan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbuL 2022. google scholar
• Karpat, KemaL, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the Late Ottoman State, Oxford University Press, Oxford, 2001. google scholar
• Kayali, Hasan, “Mostafa Minawi. The Ottoman ScrambLe for Africa: Empire and Diplomacy in the Sahara and the Hijaz”, The American Historical Review, 122/3, (2017), s. 959-961, https://doi.org/10.1093/ahr/122.3.959 google scholar
• Kocamaz, Gürkan, 1884-1885 Berlin Konferansı ve Afrika’nın Avrupalı Devletler Tarafından Paylaşımı, Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2015. google scholar
• Mazrui, ALi, Afrikalılar: Üçlü Miras, İnsan Yay., İstanbul 1992 google scholar
• MeLis, NicoLa, “L’Impero Ottomano ALLa Conferenza di BerLino (1884-85): ImperiaLismo e Anti imperiaLismo aLL’epoca di AbdüLhamid II”. Afriche e Orienti 21/2 (2019), 32-50. google scholar
• Minawi, Mostafa, The Ottoman Scramble for Africa: Empire and Diplomacy in the Sahra and the Hijaz, Stanford University Yay., Stanford 2016. google scholar
• Minawi, Mostafa, Osmanlılar ve Afrika Talanı, Sahra’dan Hicaz’a İmparatorluk ve Diplomasi, Koç Üniversitesi YaYınLarı, İstanbuL, 2018. google scholar
• Minawi, Mostafa, “InternationaL Law and the PrecaritY of Ottoman SovereigntY in Africa at the End of the Nineteenth CenturY”. The International History Review, 43/5, (2020), s 1098-1121. https://doi.org/10.1080/07075332.2020.1765837 google scholar
• Pakenham, Thomas, The Scramble for Africa, Abacus, London 1992. google scholar
• PaLabıYık, Mustafa Serdar, “InternationaL Law for SurvivaL: Teaching InternationaL Law in the Late Ottoman Empire (1859-1922), Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 78/2 (2015), s. 271-292. doi:10.1017/S0041977X14001037. google scholar
• Rüşdi, Mehmed, Zengibar Hakkında Malumatı Mufassala, İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, 5052. google scholar
• Saib, Ali, Coğrafya-yı Mufassal Memalik-i Devlet-i Aliyye-i Osmânîye, İstanbuL: Ebuzziya Matbaası, 1304 google scholar
• Sami, Şemseddin, Kâmusu’l- Âlâm, https://aLam.cagdassozLuk.com/tafsiL-102148-dp9.htmL google scholar
• Şahin, Gürsoy, “Afrika’nın Sömürgeleştirilme Sürecinde Berlin Konferansı 1884-1885 ve Afrika Basınına Yansımaları,” History Studies, 10/1 (2018), s. 247-268. google scholar
• TüresaY Özgür, “L empire Ottoman sous Le Prismes des etudes postcoLoniaLes. A Propos d’un tournant historiographique recent”, Revue d’historie moderne et comtemporaine, 60/2, (2013), s. 127-145. google scholar
• Uğur, Hatice, East Africa’s Entangled Worlds In Ottoman Sources, 1879-1915, Leipzig Üniversitesi, Afrika ÇaLışmaLarı Enstitüsü, Tarih BöLümü, Doktora Tezi, Leipzig 2022. google scholar
• Uğur, Hatice, “The Ottoman Perception of the First Colonial Initiations in East Africa: Alman İskan-ı Muhacirin Cemiyeti” İstanbul Medeniyet Üniversitesi Osmanlı Araştırmaları Kongresi, 7-9 Eylül 2022. google scholar
• Uğur, Hatice, “Mostafa Minawi. The Ottoman ScrambLe for Africa: Empire and DipLomacy in the Sahara and the Hijaz”, Divan: Disiplinler-arası Çalışmalar Dergisi, 21 (2017) s. 145-150. google scholar
• Uğur, Hatice, Osmanlı Afrikasında Bir Sultanlık: Zengibar, Küre Yay., İstanbuL 2005. google scholar
• UNESCO General History of Africa: Africa under Colonial Domination, 1880-1935, haz. ALbert Adü Boahen, UNESCO YaY., VII, Paris 1985. google scholar
• Yenişehirli, Ahmed Cemal, Coğrafya-i Umumi, İstanbul: Mekteb-i Fünun-ı Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1307. google scholar
• Yenişehirli, Ahmed Cemal, Memalik-i Osmânîye’ye Mahsus Coğrafya-ı Askeri, İstanbul, Fünun-ı Harbiye Matbaası, 1310. google scholar